του Νίκου Χρυσόγελου

Η ιστορία της ασθένειας δεν έχει να κάνει μόνο με τα άτομα αλλά και με κοινωνικούς, οικονομικούς, εκπαιδευτικούς, πολιτισμικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες. Χρειαζόμαστε, λοιπόν, την εποχή της οικολογικής και κλιματικής κρίσης, μια “οικολογία της ασθένειας” αλλά και μια κοινωνιολογική προσέγγιση της ασθένειας.

Στο διάβα της ανθρώπινης ιστορίας έχουμε διαφορετικές ασθένειες και διαφορετικές επιπτώσεις που σχετίζονται με την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού καθώς και με τη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό του περιβάλλον (περιβαλλοντικοί παράγοντες) και τους υπόλοιπους ανθρώπους (κοινωνικοί παράγοντες). Καταγράφονται ασθένειες που μετατράπηκαν σε θανατηφόρες επιδημίες κι εξόντωσαν εκατομμύρια ανθρώπους λόγω των ανθυγιεινών συνθηκών στις πόλεις (μαύρη πανώλη σε μεσαιωνικές πόλεις) ή της εισβολής του ανθρώπου σε υγροτόπους (ελονοσία ή μαλάρια) ή των άθλιων συνθηκών ζωής (τύφος, δυσεντερία, γαστρεντερίτιδα κ.ά.).

Η εξασθένιση, επίσης, του αμυντικού συστήματος των ανθρώπων λόγω έλλειψης ή κακής διατροφής έκανε και κάνει τους ανθρώπους πολύ πιο ευάλωτους σε σχέση με άλλους. Γνωρίζουμε ασθένειες που έκαναν την εμφάνισή τους λόγω ζητημάτων διατροφής: νόσος μπέρι μπέρι, πελλάγρα, αναιμία, σκορβούτο – έλλειψη βιταμίνης C, παχυσαρκία) ή αποφυγής μητρικού θηλασμού κ.ά. Ασθένειες σαν κι αυτές δεν διαδίδονταν λόγω κάπου ιού ή παθογόνου, αλλά λόγω διατροφικών αλλαγών.

Εξάλλου, από την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης και μετά, η ατμοσφαιρική ρύπανση, η ραδιενέργεια όπως και η έκθεση σε τοξικούς παράγοντες στο χώρο εργασίας αλλά και στο χώρο κατοικίας επηρεάζουν καταλυτικά την δημόσια υγεία.

Οι εξελίξεις που επηρέασαν την δημόσια υγεία

Φαίνεται ότι οι ασθένειες επηρεάστηκαν από πέντε σημαντικές εξελίξεις στην ανθρώπινη ιστορία:

– Η αγροτική φάση της ανθρώπινης ιστορίας έφερε τους ανθρώπους κοντά σε πολλές ασθένειες που υπήρχαν σε ζώα τα οποία εξημερώθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν στην κτηνοτροφία, συμβάλλοντας σε ασθένειες, όπως: ο ιός της ευλογιάς (από άλογα και βοοειδή), η ιλαρά (πανώλη βοοειδών), η φυματίωση και δυσεντερία (βοοειδή), λέπρα (νεροβούβαλοι) που, όμως, σε εκείνη την περίοδο παρέμειναν εντοπισμένες σε περιορισμένης έκτασης περιοχές (ενδημικές). Σε γενικές γραμμές δεν φαίνεται να υπήρχαν κάποιες από τις σύγχρονες ασθένειες που οφείλονται σε υποσιτισμό ή υπερκατανάλωση κρέατος. Αν και η διάδοση λοιμωδών ασθενειών σε ευρύτερες περιοχές δεν ήταν κυρίαρχη, σε τοπικό επίπεδο φαίνεται ότι ευθύνονταν – μαζί με τους θανάτους στη γέννα και στην παιδική ηλικία – για την πρόωρη θνησιμότητα σε πολλές περιοχές του τότε κόσμου και για ένα πολύ χαμηλό μέσον όρο ζωής.

– Η ανάπτυξη πόλεων έφερε τους ανθρώπους τον ένα κοντά στον άλλο και συνέβαλε στην ανάπτυξη του πολιτισμού, αλλά προκάλεσε, σε πολλές περιπτώσεις, σημαντική ρύπανση των νερών και του περιβάλλοντος, συμβάλλοντας στην διάδοση των ασθενειών σε ευρύτερους πληθυσμούς. Ορισμένες από αυτές, που ήταν περιορισμένες τοπικά σε προηγούμενες φάσεις, στις νέες συνθήκες εξελίχθηκαν σε μαζικές επιδημίες. Οι κακές συνθήκες ζωής και υγιεινής σε πολλές πόλεις έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση και διάδοση λοιμωδών ασθενειών, αφού σε πολλές περιπτώσεις απορρίμματα και λύματα κατέληγαν στον δρόμο και στις πηγές των νερών, και τα παθογόνα που ευδοκιμούσαν σε μολυσμένα νερά και περιβάλλοντα μεταφέρονταν στους ανθρώπους από ποντίκια κι έντομα. Άλλες ασθένειες, όπως η ιλαρά και η ευλογιά, διευκολύνονταν από την μετακίνηση μεγάλου αριθμού ανθρώπων που την μετέφεραν ως ξενιστές.

– Η επέκταση του εμπορίου, οι δρόμοι επικοινωνίας στην ξηρά και τη θάλασσα, η αποικιοκρατία, η παγκοσμιοποίηση, αργότερα, και οι αεροπορικές διασυνδέσεις διευκόλυναν την ευρεία διάδοση ασθενειών σε πολύ μεγαλύτερες ζώνες. Ασθένειες οι οποίες για μεγάλο χρονικό διάστημα παρέμεναν περιορισμένες σε μια περιοχή, δηλαδή ήταν ενδημικές, μεταφέρονταν πολύ μακριά, μεταξύ Ευρώπης και Ασίας, από τα καραβάνια, τα πλοία, τον Δρόμο του Μεταξιού, το θαλάσσιο δρόμο μέσω Ινδίας, τους προσκυνητές και τους ιεραπόστολους. Η σχιστοσωμίαση, για παράδειγμα, που προέρχεται από παράσιτο των σαλιγκαριών του νερού στα διάφορα αρδευτικά κανάλια, από ενδημική που ήταν σε ορισμένες περιοχές (Κίνα, Αίγυπτος, Μεσοποταμία) έχει, σήμερα, διαδοθεί σε 74 χώρες και έχει προσβάλει πάνω από 200.000.000 ανθρώπους. Επίσης, μέσω των αποικισμών κι εποικισμών, διαδόθηκαν ασθένειες κυρίως από την Ευρώπη προς την Αμερική και Ωκεανία, ασθένειες απέναντι στις οποίες οι κάτοικοι άλλων περιοχών (πχ ιθαγενείς στη Β. Αμερική ή φυλές στον Αμαζόνιο) δεν είχαν αναπτύξει αντισώματα. Μερικοί ερευνητές υποστηρίζουν μάλιστα ότι η μεταφορά ασθενειών στους ινδιάνους, τους πρώτους κατοίκους της Αμερικής, είχε τις συνέπειες μιας γενοκτονίας, που ήρθε να συμπληρώσει τις συνέπειες από τους πολέμους και την βίαιη εξόντωση των πληθυσμών των ινδιάνικων φυλών.

Οι πόλεμοι επέτρεψαν, επίσης, την ευρεία διάδοση ασθενειών σε όλο τον κόσμο, όπως η μεταφορά της ευλογιάς από την Μεσοποταμία στην Μεσόγειο, μέσω των ρωμαϊκών στρατευμάτων. Ο τύφος και μια σειρά παρόμοιων ασθενειών (δυσεντερία, γαστρεντερίτιδα κ.ά), είναι χαρακτηριστικές ασθένειες που σάρωναν μεταξύ των στρατευμάτων αλλά και κατοίκων αστικών περιοχών που δεν είχαν καλό αποχετευτικό σύστημα, σωστές συνθήκες υγιεινής και καθαριότητας.

– Η ανάπτυξη του συστήματος δημόσιας υγείας και περίθαλψης, της ιατρικής και νοσηλευτικής επιστήμης, καλά οργανωμένων νοσοκομείων, προστατευτικών μέσων, καθώς και η μαζική παραγωγή φαρμακευτικών μέσων και εμβολίων, στα τέλη του 19ου αιώνα και κυρίως στον 20 αιώνα, άλλαξαν τις επιπτώσεις των ασθενειών. Πολλές από αυτές που ήταν πριν θανατηφόρες, μπορούσαν να προληφθούν με εμβολιασμό ή να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά με φαρμακευτική και γενικότερη θεραπευτική αγωγή ή με βελτίωση της διατροφής, με βάση επιστημονικές έρευνες. Τα λοιμοκαθαρτήρια και οι χώροι καραντίνας αντικαταστάθηκαν από νοσοκομεία. Όμως, τον 13ο αιώνα λειτουργούσαν στην Ευρώπη πάνω από 19.000 λοιμοκαθαρτήρια. Στην Ελλάδα του 19ου αιώνα λειτουργούσαν πολλά λοιμοκαθαρτήρια, αλλά όπως περιγράφει ο Παπαδιαμάντης στο διήγημα «Βαρδιάνος στα σπόρκα» έπρεπε να ανοίξουν κι άλλα λόγω της έξαρσης της χολέρας το 1865: «Εναντίον της χολέρας τοῦ 1865 διετάχθησαν εν Ελλάδι μακραί και αυστηραί καθάρσεις. Τότε τα νεόκτιστα λοιμοκαθαρτήρια του τόπου δεν ήρκεσαν πλέον και δεν εκρίθησαν κατάλληλα διά τον σκοπόν των καθάρσεων, και διετάχθη προς τοις άλλοις να συσταθή έκτακτον λοιμοκαθαρτήριον επί της ερημονήσου Τσουγκριά”. Η Σπιναλόγκα (“το νησί των λεπρών”, όπως έγινε γνωστό) έκλεισε (1903-1957) όταν ανακαλύφθηκε η θεραπεία της λέπρας και μεταφέρθηκαν οι τελευταίοι 20 λεπροί σε λεπροκομείο της Αττικής. Παρόλα αυτά ακόμα πεθαίνουν εκατομμύρια άνθρωποι σε διάφορες χώρες αν και υπάρχουν κατάλληλα εμβόλια ή θεραπείες (πχ από ιλαρά πεθαίνουν ακόμα 1-2.000.000 άτομα κάθε χρόνο).

– Από τον 19ο αιώνα αλλά κυρίως από τα μέσα του 20ου αιώνα και μετά παρατηρείται μια μεγάλη εισβολή των ανθρώπινων κοινωνιών σε φυσικά οικοσυστήματα, ενώ προκαλείται τις τελευταίες δεκαετίες και μια ραγδαία ανατροπή του κλίματος. Αυτά συμβαίνουν, μάλιστα,σε μια εποχή μεγάλων μετακινήσεων, παγκοσμιοποίησης και στενών επαφών που δημιουργούν κατάλληλες συνθήκες για μεταφορά ιών και παθογόνων από μία κοινωνία σε άλλη αλλά και – κυρίως για τις νέες ασθένειες – από τα άγρια ζώα στους ανθρώπους. Οι ιοί αυτοί είναι, συνήθως, ακίνδυνοι στα άγρια ζώα, αλλά στον ανθρώπινο οργανισμό μπορεί να μετατραπούν σε θανατηφόρους, μια και δεν έχουν αναπτυχθεί ακόμα φυσικά αντισώματα για αυτές τις ασθένειες.

Μια πρόσφατη περίπτωση είναι σειρά κοροναϊών που έχουν εισβάλει στη ζωή μας τις τελευταίες δεκαετίες, ιδιαίτερα τον 21ο αιώνα. Η κλιματική κατάρρευση προκαλεί αλλαγές και στις περιβαλλοντικές συνθήκες, όπως αύξηση της μέσης θερμοκρασίας, μεταβολή στην υγρασία και επέκταση των ορίων κλιματικών ζωνών κάνοντας – σε συνδυασμό με την αύξηση μετακινήσεων και συνδέσεων μεταξύ μακρινών περιοχών – πιο εύκολη την διάδοση ασθενειών σε ευρύτερες γεωγραφικές περιοχές. Μεγάλος είναι και ο κίνδυνος το λιώσιμο των μόνιμα παγωμένων περιοχών λόγω αύξησης της μέσης θερμοκρασίας να ελευθερώσει ιούς και παθογόνα τα οποία υπήρξαν εκατομμύρια χρόνια πριν αλλά ο άνθρωπος ίσως δεν έχει σήμερα φυσικά αντισώματα για να τα αντιμετωπίσει.

Οι υγειονομικές προκλήσεις της κλιματικής κρίσης είναι πιθανόν, εξετάζοντάς τις υπό το πρίσμα της πανδημίας, πολύ πιο σοβαρές από όσο εκτιμούσαν οι ειδικοί μέχρι σήμερα. Οι ειδικοί προειδοποιούν πάντως ότι η κατάσταση του κλίματος και των οικοσυστημάτων παίζει όλο και πιο σημαντικό ρόλο στην προστασία της υγείας μας.

Η σημασία των περιβαλλοντικών παραγόντων στην δημόσια υγεία

Είναι πλέον ευρέως αποδεκτό ότι οι περιβαλλοντικοί παράγοντες παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στην δημόσια υγεία, αλλά και καθορίζουν σε κάποιο βαθμό και τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει μια επιδημία. Για παράδειγμα, η ατμοσφαιρική ρύπανση επηρεάζει καθοριστικά την υγεία των ανθρώπων. Και χωρίς πανδημία, πεθαίνουν πρόωρα εκατοντάδες χιλιάδες ή και εκατομμύρια άνθρωποι λόγω κυρίως της ζημιάς που προκαλούν ορισμένοι ρύποι στο αναπνευστικό τους σύστημα. Για παράδειγμα, εκτιμάται από πολλούς επιστημονικούς φορείς ότι στην Ελλάδα πεθαίνουν πιο πρόωρα 6.500-13.000 άνθρωποι ετησίως λόγω ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Σε παγκόσμιο επίπεδο, ορισμένες εκτιμήσεις ανεβάζουν τους πρόωρους θανάτους λόγω ατμοσφαιρικής ρύπανσης σε πάνω από 3.000.000. Η περιβαλλοντική επίπτωση στην υγεία είναι πιθανόν να επηρεάζει, συνδυαστικά με την επιθετικότητα του κοροναϊού SARS-CoV2, τα επίπεδα θνησιμότητας μεταξύ όσων ασθενούν σήμερα.

Μπορεί να μην υπάρχουν ακόμα εκτεταμένες επιστημονικές έρευνες και τεκμηριωμένα συμπεράσματα, αλλά ξέρουμε ότι ο ιός έχει πολύ πιο σοβαρές επιπτώσεις σε ανθρώπους που έχουν κι άλλα (υποκείμενα) νοσήματα, κυρίως αναπνευστικά και καρδιακά. Είναι λοιπόν, μάλλον πολύ πιθανόν, ιδιαίτερα σε μια περίοδο επιδημίας ή πανδημίας, η κακή κατάσταση της υγείας του γενικού πληθυσμού λόγω περιβαλλοντικής υποβάθμισης, ατμοσφαιρικής ρύπανσης, κακής διατροφής ή έλλειψης άσκησης να συμβάλλει καθοριστικά στην μεγέθυνση των επιπτώσεων στην δημόσια υγεία.

Πρόσφατες έρευνες επιβεβαιώνουν αυτό που κάποιοι έχουμε υποθέσει και πει δημόσια, ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση είναι ένας από τους κρίσιμους παράγοντες των θανάτων από τον κοροναϊό. Προφανώς παίζει ρόλο και η ηλικία και άλλες κοινωνικές συνθήκες, αλλά η ατμοσφαιρική ρύπανση προκαλεί σοβαρή ζημιά στα πνευμόνια και στην άμυνα των ανθρώπινων οργανισμών κάτι που είναι σημαντικό ως προς τη σοβαρότητα των επιπτώσεων στην υγεία. Πολλά ακόμα πρέπει να διερευνηθούν αλλά οι μελέτες επιβεβαιώνουν κάτι που μπορούμε εύκολα να υποθέσουμε. Μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στις 7 Απριλίου εξέτασε τη ρύπανση των μικρο-σωματιδίων PM στις ΗΠΑ και διαπίστωσε ότι ακόμη και μικρές αυξήσεις στα επίπεδα τους πριν από την πανδημία σχετίζονται με πολύ υψηλότερα ποσοστά θανάτου Covid-19.

Μια άλλη πρόσφατη μελέτη σημείωσε ότι τα υψηλά ποσοστά θανάτου που παρατηρήθηκαν στη βόρεια Ιταλία συσχετίστηκαν με τα υψηλότερα επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Η κοιλάδα του Πάδου με τα χιλιάδες θύματα είναι μια περιοχή με την πιο υψηλή ρύπανση στην Ευρώπη.

Η νέα έρευνα, που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Science of the Total Environment, συνέκρινε τα επίπεδα NO2 τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο σε 66 διοικητικές περιοχές με τους θανάτους Covid-19 να καταγράφονται έως τις 19 Μαρτίου. Αξιολογήθηκαν, επίσης, οι ατμοσφαιρικές συνθήκες για να εξεταστεί πού παγιδεύεται η ρύπανση στις περιοχές. Η έρευνα διαπίστωσε ότι το 78% των 4.443 θανάτων ήταν σε τέσσερις περιοχές στη βόρεια Ιταλία και έναν γύρω από τη Μαδρίτη στην Ισπανία. Αυτές οι πέντε περιοχές είχαν τον χειρότερο συνδυασμό των επιπέδων ΝΟ2 και των συνθηκών ροής του αέρα που εμπόδισαν τη διασπορά της ατμοσφαιρικής ρύπανσης.

Η κοιλάδα του Πάδου στην Ιταλία και η Μαδρίτη περιβάλλονται από βουνά, γεγονός που βοηθά στην παγίδευση της ρύπανσης, όπως και η επαρχία Hubei στην Κίνα, όπου ξεκίνησε η πανδημία. «Ωστόσο, η έρευνά μου είναι μόνο μια αρχική ένδειξη ότι μπορεί να υπάρχει συσχέτιση μεταξύ του επιπέδου της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, της κίνησης του αέρα και της σοβαρότητας της πορείας των εστιών της κοροναϊού” λέει ο ερευνητής.

Ο καθηγητής Jonathan Grigg, από το Πανεπιστήμιο Queen Mary του Λονδίνου, δήλωσε ότι η μελέτη έδειξε συσχέτιση μεταξύ των θανάτων του Covid-19 και των επιπέδων NO2. «Αυτή η συσχέτιση θα μπορούσε να αντικατοπτρίζει την αιτιώδη συνάφεια μεταξύ της έκθεσης στην ατμοσφαιρική ρύπανση και της αυξημένης ευπάθειας σε θανατηφόρα μόλυνση Covid, αλλά άλλοι παράγοντες δεν μπορούν να αποκλειστούν σε αυτό το στάδιο. Για παράδειγμα, η μελέτη δεν προσαρμόζεται για διαφορές στην κατανομή ηλικίας σε διαφορετικές περιοχές”.

Πολλοί ειδικοί αλλά και διεθνείς οργανισμοί, όπως το Πρόγραμμα του ΟΗΕ για το Περιβάλλον, προειδοποιούν ότι ο πρόσφατος κοροναϊός είναι μια ισχυρή προειδοποίηση, ένα μήνυμα της φύσης που πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψη ενόψει, μάλιστα, της κλιματικής κρίσης.

Πώς βρέθηκε ο κοροναϊός στο ανθρώπινο σώμα και έγινε τόσο επιθετικός;

Τόσο ο συγκεκριμένος κοροναϊός SARS-CoV-2 όσο και άλλοι ανήκουν σε μια κατηγορία ιών που βρίσκονται στα άγρια ζώα, στα οποία όμως παραμένουν ακίνδυνοι. Φαίνεται ότι ο συγκεκριμένος πέρασε από κάποιο άγριο είδος (πιθανόν νυχτερίδα ή ) σε άλλο εξημερωμένο ή κατοικίδιο ζώο και στην συνέχεια σε ανθρώπους, σπάζοντας αυτό που ονομάζεται “εμπόδιο φραγμού περάσματος στον άνθρωπο”.

Είναι πολλοί οι ερευνητές που αποδίδουν το πέρασμα διαφόρων ιών από τα άγρια, κυρίως, ζώα στον άνθρωπο στην πίεση που ασκούμε και στην οικολογική καταστροφή που συνεχίζουμε να προκαλούμε στο οικοσύστημα και στον περιορισμό του ζωτικού χώρου για τα άγρια είδη (εκχερσώσεις δασών, αστικοποίηση, επέκταση αγροκτημάτων σε βάρος των φυσικών συστημάτων, μεγάλη υποβάθμιση βιοποικιλότητας κ.ά.). Υπό αυτές τις συνθήκες τα άγρια είδη αναγκάζονται να έρθουν πολύ κοντά σε εξημερωμένα είδη (είτε μέσω της αγροτικής – κτηνοτροφικής δραστηριότητας, είτε μέσω αγορών ζώων όπου συνυπάρχουν προς πώληση άγρια είδη με κτηνοτροφικά ή κατοικίδια), κάτι που επιτρέπει το πέρασμα ιών από ένα άγριο είδος σε ένα είδος κοντά στον άνθρωπο και μέσω συχνής επαφής τους με τον άνθρωπο στο πέρασμα και παραμονή του στο ανθρώπινο σώμα.

Τρεις πρόσφατες περιπτώσεις επιδημιών από ιούς που πέρασαν από άγρια είδη στον άνθρωπο

Μερικές υποθέσεις σχετικά με τους 3 πιο επικίνδυνους ιούς που εμφανίστηκαν τον 21ο αιώνα:

SARS-CoV: ο ιός που προκαλεί Σοβαρό Οξύ Αναπνευστικό Σύνδρομο (SARS). O κοροναϊός αυτός εμφανίστηκε στον άνθρωπο το 2002. Κάποιος παρόμοιος ιός υπάρχει σε μερικά είδη νυχτερίδων (horseshoe bats), με ποσοστό ομοιότητας 88-92%. Αυτές τις νυχτερίδες σε κάποιες περιοχές (Ν.Α. Ασία και Υπο-σαχάρια Αφρική) τις κυνηγάνε για τροφή, ενώ σε άλλες (Βιετνάμ, Νεπάλ, Ινδία, Σενεγάλη) τις χρησιμοποιούν στην παραδοσιακή ιατρική. Πάντως εκείνη η ασθένεια κινητοποίησε πολλούς ερευνητές και έγιναν έρευνες για εντοπισμό κοροναϊών, ιδιαίτερα σε είδη νυχτερίδων, που εν δυνάμει θα μπορούσαν να αποτελέσουν κίνδυνο για επιδημία ή και πανδημία. Μερικές έρευνες έδειξαν ότι ο τύπος κοροναϊό που εντοπίστηκε στους ανθρώπους στην πρώτη φάση της επιδημίας ήταν πολύ κοντά στον τύπο κοροναϊού σε νυχτερίδες που διακινούνταν σε αγορές ζώων. Επειδή τα πρώτα περιστατικά εμφανίστηκαν σε εργαζόμενους σε εστιατόριο που σέρβιραν τις νυχτερίδες ως εξωτικό φαγητό, έγιναν έρευνες τόσο σε αγορές ζώων στις οποίες υπήρχαν διάφορα άγρια ζώα που είχαν συλληφθεί πρόσφατα για να καταλήξουν σε εξωτικές κουζίνες, σε αγορές κρέατος όσο και σε ανθρώπους που χειρίζονταν τα ζώα. Οι κινέζοι ερευνητές εκτιμούν ότι οι αγορές άγριων ζώων αποτελούν το κατάλληλο έδαφος για τα περάσουν κοροναϊοί στο ανθρώπινο σώμα.

MERS-CoV: O κοροναϊός που προκαλεί το Αναπνευστικό Σύνδρομο της Μέσης Ανατολής (Middle East Respiratory Syndrome – MERS-CoV). Είναι γνωστή ως “γρίπη των καμηλών”, γιατί ανιχνεύεται στις δρομάδες καμήλες αλλά και σε μερικά είδη νυχτερίδων που υπάρχουν στην Μ. Ανατολή και στη Αφρική. Αυτά τα ζώα εμφανίζουν αντισώματα. Δεν είναι γνωστό πώς πέρασε από τις καμήλες στον άνθρωπο. Το πρώτο περιστατικό καταγράφηκε επίσημα το 2012.

SARS-CoV-2: O κοροναϊός που προκαλεί την πανδημία COVID-19. Παρά το γεγονός ότι η επιδημία ξέσπασε πριν από μερικούς μόλις μήνες, ήδη έχει πραγματοποιηθεί και δημοσιοποιηθεί ένας σημαντικός αριθμός ερευνών. Το ξέσπασμα της επιδημίας συνδέεται με μια μεγάλη ψαραγορά και αγορά κρέατος όπου συνυπάρχουν άγρια και κατοικίδια, κτηνοτροφικά ζώα. Ο συγκεκριμένος ιός εντοπίζεται σε άγρια ζώα, όπως ορισμένα είδη νυχτερίδας και στο asian palm civet, είδη τα οποία βρίσκονται όχι μόνο σε δάση και φυσικές περιοχές αλλά πλέον και στις αγορές ζώων της Κίνας και άλλων χωρών της Ν.Α. Ασίας. Οι νυχτερίδες ως εξωτικό φαγητό, ενώ το asian palm civet συλλαμβάνεται και πωλείται στις αγορές ζώων για “επεξεργασία του καφέ”. Τα ζώα αυτά τρέφονται με “κόκκους καφέ” (coffee cherries) που ενδημούν σε δάση κάποιων χωρών της Ν.Α. Ασίας. Όταν αποβάλλουν αυτούς τους κόκκους θεωρείται ότι αυτοί έχουν ξεχωριστό άρωμα ως αποτέλεσμα των βιολογικών και χημικών διεργασιών που προκαλούνται κατά την πέψη. Παλιότερα συνέλεγαν τους σπόρους αυτούς από τις περιοχές όπου ζουν τα ζώα (δάση) για να φτιάξουν το ρόφημα καφέ Kopi luwak. Η αυξημένη “ζήτηση” του kopi luwak έχει, όμως, οδηγήσει πλέον σε μια εντατική εκμετάλλευση των ζώων αυτών, τα οποία συλλαμβάνονται και μεταφέρονται από τα δάση σε “μονάδες μαζικής παραγωγής”, όπου τα κρατάνε σε κλουβιά και τα ταΐζουν συνεχώς με κόκκους για να παράγουν αυτή την “ποικιλία καφέ”.

Προειδοποιήσεις για τους υγειονομικούς κινδύνους του μέλλοντος

Τον Ιανουάριο 2016, η “Επιτροπή για ένα Πλαίσιο Παγκόσμιου Υγειονομικού Κινδύνου για το Μέλλον” (Commission on a Global Health Risk Framework for the Future) εκτίμησε ότι μια εκδήλωση επιδημίας σε παγκόσμιο επίπεδο θα μπορούσε να κοστίσει στην παγκόσμια οικονομία πάνω από 6 τρις $ μέσα στον 21ο αιώνα. Φαίνεται, όμως, ότι ήδη το κόστος της πανδημίας αυτής θα ξεπεράσει αυτό το ποσό. Η ίδια μελέτη εκτιμούσε ότι αν ξοδεύονταν ετησίως $4.5 δις σε μέτρα πρόληψης και ενδυνάμωσης των δυνατοτήτων ανταπόκρισης σε περίπτωση κρίσης θα μειώνονταν οι κίνδυνοι αυτοί από ένα επεισόδιο πανδημίας.

“Η κρίση του Ebola στη Δυτική Αφρική ήταν τόσο τραγωδία όσο και έκκληση για αφύπνιση, αποκαλύπτοντας επικίνδυνες ελλείψεις σε παγκόσμια συστήματα για την πρόληψη, την προετοιμασία και την αντιμετώπιση κρίσεων μολυσματικών ασθενειών”. Για να αντιμετωπίσει αυτές τις αδυναμίες και να ενημερώσει για μια πιο αποτελεσματική απάντηση στο μέλλον, η Εθνική Ιατρική Ακαδημία των ΗΠΑ δημιούργησε την “Επιτροπή για ένα Πλαίσιο Παγκόσμιου Υγειονομικού Κινδύνου για το Μέλλον” (GHRF Commission) – μια ανεξάρτητη διεθνή ομάδα εμπειρογνωμόνων σε θέματα χρηματοδότησης, διακυβέρνησης, έρευνας και ανάπτυξης, όσον αφορά τα συστήματα υγείας και τις κοινωνικές επιστήμες. Η έκθεση της Επιτροπής «Η παραμελημένη διάσταση της παγκόσμιας ασφάλειας: ένα πλαίσιο για την αντιμετώπιση των κρίσεων των λοιμωδών νοσημάτων» δημοσιεύθηκε στις 13 Ιανουαρίου 2016. Υπογραμμίζει τον ουσιαστικό ρόλο της ετοιμότητας για την πανδημία στην εθνική ασφάλεια και την οικονομική σταθερότητα – διάσταση της παγκόσμιας συζήτησης μετά την Έμπολα. Είναι σημαντικό ότι η έκθεση καταδεικνύει ότι “ο αντίκτυπος των κρίσεων των μολυσματικών ασθενειών υπερβαίνει κατά πολύ την ανθρώπινη υγεία και ότι ο μετριασμός απαιτεί, επίσης, την κινητοποίηση και τη μακροπρόθεσμη δέσμευση πολλών τομέων”.

Πριν από λίγα μόλις χρόνια η απειλή του Ebola – με τα 12.000 θύματα και τα χιλιάδες ορφανά παιδιά – προκάλεσε αφύπνιση σε παγκόσμιο επίπεδο: ερευνητικά προγράμματα, εκθέσεις, αποφάσεις για διάθεση τεράστιων προϋπολογισμών για ανάπτυξη υποδομών και συστήματα παρακολούθησης της εξέλιξης ασθενειών. Το 2014 το Κογκρέσο αποφάσισε να διαθέσει 5,4 δις δολάρια για καταπολέμηση του Ebola. Η ΕΕ κινητοποιήθηκε, επίσης, λόγω της απειλής που βρίσκονταν κοντά στα σύνορά της. Γρήγορα όμως όλα ξεχάστηκαν όταν τα φώτα της δημοσιότητας έσβησαν. Το 2018 η κυβέρνηση Τραμπ πήρε από το πρόγραμμα 252.000.000 δολάρια για άλλες ανάγκες, αφαιρώντας τα από δραστηριότητες πρόληψης επιδημιών και ανάπτυξης τοπικών υποδομών. Προγράμματα πρόληψης νέων ασθενειών έκλεισαν, όπως και το τμήμα παγκόσμιας υγείας του Εθνικού Συμβουλίου Ασφάλειας του Λευκού Οίκου.

Η σύνδεση της οικολογικής κρίσης με τους υγειονομικούς κινδύνους δεν είναι κάτι καινούριο

Πολλά ερευνητικά προγράμματα στις ΗΠΑ και την ΕΕ έχουν εδώ και χρόνια πράγματι ως στόχο την παρακολούθηση και έγκαιρη αντιμετώπιση των ασθενειών από ιούς που μεταπηδούν από τα ζώα στον άνθρωπο, όπως ήταν στο παρελθόν η “γρίπη των πτηνών”, το HIV / AIDS, ο SARS-CoV και η γρίπη H1N1. Αυτές οι ασθένειες είχαν αντίκτυπο στην υγεία και στην οικονομία πολλών περιοχών, αλλά δεν είναι οι μόνες αυτού του είδους. Οι ασθένειες που ξεκινούν από κάποιο ζώο (ζωο-νοσογόνες ασθένειες – zoonotic) και μπορούν να μεταδοθούν στον άνθρωπο αντιπροσωπεύουν περίπου το 75% των νεοεμφανιζόμενων ασθενειών που επηρεάζουν πλέον σοβαρά την υγεία.

Η έκθεση του Προγράμματος του ΟΗΕ για το Περιβάλλον UNEP FRONTIERS 2016 REPORT Emerging Issues of Environmental Concern καταγράφει έξι επείγοντες τομείς περιβαλλοντικής ανησυχίας, μεταξύ των οποίων είναι “η παγκόσμια αύξηση σε ξέσπασμα ασθενειών και επιδημιών ιδιαίτερα από ασθένειες που υπάρχουν στα ζώα και μπορούν να περάσουν από τα ζώα στους ανθρώπους. Η έκθεση περιγράφει πώς “το ξέσπασμα και η επιστροφή εκ νέου ασθενειών που προέρχονται από ιούς των ζώων συνδέονται στενά με την υγεία των οικοσυστημάτων. Ο κίνδυνος του ξεσπάσματος ασθενειών και διάδοσής τους αυξάνει με την εντατικοποίηση ανθρώπινων δραστηριοτήτων στον περιβάλλοντα χώρο ή και εισβολή στους φυσικούς οικοτόπους, κάνοντας εφικτό το πέρασμα παθογόνων που βρίσκονται στα αποθέματα άγριας ζωής και την διάδοσή τους στα ζώα (κατοικίδια ή κτηνοτροφικά) και από εκεί στους ανθρώπους”.

Μια σημαντική έρευνα που αντί να εντατικοποιηθεί διακόπηκε η χρηματοδότησή της

Σε μια προσπάθεια να εντοπιστούν και να ανταποκριθούν οι κοινωνίες στις νέες ζωο-νόσους προτού εξαπλωθούν στον άνθρωπο, ο Οργανισμός Αναπτυξιακής Βοήθειας των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής (USAID) δημιούργησε το πρόγραμμα Emerging Pandemic Threats (EPT) με στόχο κυρίως την πρόληψη κινδύνων για την υγεία. Το πρόγραμμα αποτελείται από τέσσερα έργα: PREDICT, RESPOND, IDENTIFY και PREVENT. Το πρόγραμμα PREDICT επιδιώκει να εντοπίσει νέες αναδυόμενες λοιμώδεις ασθένειες που θα μπορούσαν να αποτελέσουν απειλή για την ανθρώπινη υγεία. Οι συνεργάτες του PREDICT εντοπίζουν την έρευνά τους σε γεωγραφικά “hotspots” και επικεντρώνονται στην άγρια φύση εκεί που είναι πιο πιθανό να μεταφέρουν ζωο-νόσους ζώα όπως νυχτερίδες, τρωκτικά και μη ανθρώπινα πρωτεύοντα. Το πρόγραμμα είχε μπορέσει να αντιμετωπίσει στο ξεκίνημά τους αρκετές περιπτώσεις απειλών. Όμως φαίνεται ότι η αμερικάνικη διοίκηση υπό τον Τραμπ δεν ενδιαφέρεται ακόμα και σήμερα για την συνέχιση παρόμοιων προγραμμάτων.

Όμως, η έρευνα για την σχέση οικολογικής κρίσης και επιδημιών είναι πολύ σημαντική. Όπως εξηγεί η Sonia Shah συγγραφέας του πολύ σημαντικού βιβλίου “Pandemic: Tracking Contagions, from Cholera to Ebola and Beyond” (συγγραφέα επίσης ενός άλλου βιβλίου, του “The Fever”, σχετικά με την μαλάρια και την κοινωνική ιστορία της νόσου που συνεχίζει να σκοτώνει πολλούς):

“Ο ιός Έμπολα το καταδεικνύει. Μια μελέτη του 2017 αποκάλυψε ότι οι εστίες του ιού, η πηγή του οποίου εντοπίστηκε σε διάφορα είδη νυχτερίδων, είναι πιο συχνές σε περιοχές της Δυτικής και Κεντρικής Αφρικής που υπέστησαν πρόσφατα αποψίλωση των δασών. Όταν κόβουμε τα δάση τους, αναγκάζουμε τις νυχτερίδες να καταφύγουν στα δέντρα των κήπων μας και των αγροκτημάτων μας. Είναι λοιπόν εύκολο να φανταστεί κανείς τη συνέχεια: ένας άνθρωπος καταπίνει το σάλιο νυχτερίδας δαγκώνοντας ένα φρούτο που έχει καλυφθεί από αυτό ή, ενώ προσπαθεί να κυνηγήσει και να σκοτώσει αυτόν τον ανεπιθύμητο επισκέπτη, εκτίθεται σε μικρόβια που καταφεύγουν στους ιστούς του. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο ένας μεγάλος αριθμός ιών, των οποίων οι νυχτερίδες είναι φορείς και οι οποίοι παραμένουν ακίνδυνοι όσο μένουν πάνω τους, καταφέρνουν να διεισδύσουν στους ανθρώπινους πληθυσμούς – ας παραθέσουμε για παράδειγμα τον ιό Έμπολα, αλλά και τον Νίπα (Nipah – κυρίως στη Μαλαισία ή το Μπαγκλαντές) ή τον ιό Marburg (ιδιαίτερα στην Ανατολική Αφρική). Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται «πέρασμα του φραγμού του ανθρώπινου είδους». Αν αρχίσει να συμβαίνει συχνά, μπορεί να επιτρέψει στα μικρόβια να προσαρμοστούν στο σώμα μας και να εξελιχθούν σε σημείο να γίνουν παθογόνα”.

“Αλλά υπάρχουν πολλά περισσότερα ζώα που μεγαλώνουν στα πλαίσια του βιομηχανικού μας συστήματος εκτροφής. Εκατοντάδες χιλιάδες ζώα περιμένουν στοιβαγμένα να οδηγηθούν στο σφαγείο: αυτές είναι ιδανικές συνθήκες για τη μετάλλαξη των μικροβίων σε παθογόνα θανατηφόρα. Για παράδειγμα, οι ιοί της γρίπης των πουλερικών, που είναι ξενιστές σε υδρόβια πτηνά, προκαλούν «πανωλεθρίες» σε εκτροφεία με κοτόπουλα. Εκεί μεταλλάσσονται και γίνονται πιο μολυσματικά – μια διαδικασία τόσο προβλέψιμη ώστε να μπορεί να αναπαραχθεί στο εργαστήριο. Ένα από τα στελέχη τους, το H5N1, μεταδίδεται στον άνθρωπο και σκοτώνει περισσότερους από τους μισούς φορείς. Το 2014, στη Βόρεια Αμερική, χρειάστηκε να σκοτώσουν δεκάδες εκατομμύρια πουλερικών για να σταματήσουν την εξάπλωση ενός άλλου από αυτά τα στελέχη”

“Οι πανδημίες που προκλήθηκαν από τις αποικιακές εισβολές παραμένουν στο προσκήνιο. Ο λεντιϊός (lentivirus) των μακάκων έχει γίνει ο ιός του HIV. Τα υδρόβια βακτηρίδια Sundarbans, γνωστά ως χολέρα, έχουν ήδη προκαλέσει επτά πανδημίες μέχρι σήμερα, με την πιο πρόσφατη επιδημία στην Αϊτή.

Ευτυχώς, καθώς δεν είμαστε παθητικά θύματα αυτής της διαδικασίας, υπάρχουν και πολλά που μπορούμε να κάνουμε για να μειώσουμε τον κίνδυνο εμφάνισης αυτών των μικροβίων. Μπορούμε να προστατεύσουμε τα άγρια οικοσυστήματα για να διασφαλίσουμε ότι τα ζώα θα κρατήσουν τα μικρόβια τους αντί να τα μεταφέρουν σε εμάς, όπως προσπαθεί να κάνει το κίνημα της One Health“.

Μια νέα προσέγγιση: ΜΙΑ ΥΓΕΙΑ (ΟΝΕ HEALTH)

Η EcoHealth Alliance είναι ένας διεθνής μη κερδοσκοπικός οργανισμός που έχει μια νέα στρατηγική αντίληψη για την υγεία: Μια Υγεία / One Health. Σύμφωνα με αυτήν η προστασία της υγείας των ανθρώπων, των ζώων και του περιβάλλοντος από τις αναδυόμενες μολυσματικές ασθένειες συνδέονται άρρηκτα. Η οργάνωση σχηματίστηκε με τη συγχώνευση δύο πολύ σημαντικών οργανώσεων, της Wildlife Trust με αντικείμενο της οικολογική προστασία και της Consortium for Conservation Medicine με αντικείμενο θέματα υγείας.

Η επείγουσα ανησυχία για τη διατήρηση της άγριας ζωής και τη συνολική υγεία του πλανήτη οδήγησε την EcoHealth Alliance να τεθεί επικεφαλής μιας συμμαχίας περιβαλλοντικής επιστήμης και επιστήμης της δημόσιας υγείας που εργάζεται για την πρόληψη των πανδημιών σε παγκόσμιες περιοχές hotspot σε όλο τον κόσμο και για την προώθηση της διατήρησης των οικοσυστημάτων. Η προσέγγιση “Μια Υγεία” χρησιμοποιεί την διεπιστημονική μέθοδο για την επίλυση των προκλήσεων υγείας που προκαλούνται από τις παγκόσμιες αλλαγές και τις αλληλεπιδράσεις ανθρώπου – ζώων. Αναπτύσσει συνεργασίες με τις τοπικές κυβερνήσεις, τους επιστήμονες διαφόρων χωρών και τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής σε ολόκληρο τον κόσμο, για να προωθήσει κρίσιμες αλλαγές στο πεδίο της πρόβλεψης και πρόληψης λοιμωδών νοσημάτων.

Οι επιστήμονες διεξάγουν έρευνα πεδίου και αναπτύσσουν εργαλεία για την αποθήκευση δεδομένων οικοσυστημάτων, την πρόβλεψη και πρόληψη πανδημιών σε διάφορες περιοχές του κόσμου, δημιουργώντας τοπικές δυνατότητες και ερευνώντας άγρια ζώα υψηλού κινδύνου στο Μπαγκλαντές, την Ακτή του Ελεφαντοστού, την Δημοκρατία του Κονγκό, την Κίνα, την Αίγυπτο, την Ινδία, την Ινδονησία, την Ιορδανία, τη Λιβερία, τη Μαλαισία και την Ταϊλάνδη. Οι επιστήμονες συλλέγουν επιχρίσματα ή μικρές ποσότητες αίματος, αναλύουν τα δείγματα στο εργαστήριο για να αναζητήσουν στοιχεία ασθένειας. Τα ευρήματα κατατάσσονται σε μια βάση δεδομένων, που οι μαθηματικοί εμπειρογνώμονες χρησιμοποιούν για να δημιουργήσουν προγνωστικούς χάρτες πιθανών εστιών ασθενειών. Αυτή η προσέγγιση όχι μόνο επιτρέπει στους ερευνητές να βρίσκουν νέες ασθένειες, αλλά βοηθά επίσης τις κοινότητες να προετοιμαστούν και να ανταποκριθούν στην απειλή μιας εστίας νόσου.

Αυτή αποτελεί, πλέον, μια νέα ολοκληρωμένη προσέγγιση: ενιαία αντιμετώπιση των 3 συστημάτων, περιβάλλοντος, φύσης και υγείας.

* Ο Νίκος Χρυσόγελος είναι πρώην ευρωβουλευτής των Πράσινων, πρόεδρος της ΔΕ της κοινωνικής συνεταιριστικής επιχείρησης “Άνεμος Ανανέωσης” και μέλος του άτυπου Φόρουμ Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας

του Νίκου Χρυσόγελου

Η πανδημία κοροναϊού δεν είναι μόνο μια υγειονομική κρίση αλλά και μια προειδοποίηση για τα ελλείμματα, τα προβλήματα αλλά και τα πλεονεκτήματα όχι μόνο των συστημάτων υγείας αλλά και των κοινωνικών μοντέλων και της οικονομίας σε διάφορες χώρες. Βλέπουμε ότι η πανδημία επηρεάζει την υγεία αλλά και τις πολιτικές για την υγεία, την οικονομία και την κοινωνία. Εκθέτει σε μεγάλους κινδύνους τα συστήματα περίθαλψης αλλά και τα οικονομικά της υγείας, καθώς και την οικονομία συνολικά.

Η πανδημία δεν ήταν απρόβλεπτη, ούτε είναι πρωτοφανής

Προφανώς όπως και σε άλλες περιπτώσεις, η μαζική απώλεια ανθρώπινων ζωών προκαλεί φόβο. Η βασική, όμως, διαφορά σε σχέση με άλλες επιδημίες και πανδημίες είναι ότι αυτή του Corovid-19 είναι η πρώτη την εποχή της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας και των μετακινήσεων, των Μέσων Ενημέρωσης, της εικόνας και του διαδικτύου, προκαλώντας, όπως είναι φυσικό, τεράστια πίεση πάνω σε όσους λαμβάνουν πολιτικές αποφάσεις. Επίσης, η ανθρώπινη ζωή στις πλούσιες χώρες φαίνεται να έχει πιο μεγάλη αξία από την ανθρώπινη ζωή στον υπόλοιπο κόσμο, αφού δεν υπήρχε μέχρι σήμερα αντίστοιχη ευαισθητοποίηση και κινητοποίηση για ασθένειες που εξοντώνουν εκατομμύρια ανθρώπους στον υπόλοιπο πλανήτη.

Είναι, όμως, πρωτόγνωρες οι καταστάσεις που ζούμε, όπως ακούμε συνεχώς από τα ΜΜΕ; Μάλλον δεν είναι. Πολλές επιδημίες ακόμα και στο πρόσφατο παρελθόν, όχι μόνο σε προηγούμενους αιώνες, ήταν εξίσου ή και περισσότερο επικίνδυνες και θανατηφόρες. Είναι, όμως, η πρώτη φορά που μια πανδημία καλύπτεται εκτενώς από όλα τα ΜΜΕ και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, με κάλυψη ολόκληρο το 24ωρο και με απευθείας συνδέσεις. Ναι, πράγματι μια τέτοια “απευθείας μετάδοση” της πανδημίας στον αναπτυγμένο κόσμο – όπως μερικά χρόνια πριν η απευθείας μετάδοση του πολέμου στα Βαλκάνια ή της εισβολής στον Ιράκ – είναι πρωτοφανής. Και μας σοκάρει όλους και όλες.

Ούτε ήταν η πανδημία απρόβλεπτη. Γνωρίζαμε εδώ και καιρό ότι νέες ασθένειες εμφανίζονται και μπορεί να επεκταθούν σε πολλές περιοχές του κόσμου ή και να μετατραπούν σε πανδημία. Η παγκόσμια εξάπλωση του Covid-19 δεν συνιστά μια εξαιρετικά απρόβλεπτη υπόθεση. Οι ειδικοί έχουν προειδοποιήσει ότι οι μολυσματικές ασθένειες αναδύονται ή επανέρχονται πολύ ταχύτερα από ότι συνέβαινε στο παρελθόν. Από το 1980 μέχρι το 2013, ο αριθμός των ετήσιων επιδημιών αυξήθηκε από λιγότερο από 1.000 σε πάνω από 3.000. Μολυσματικές νεοεμφανιζόμενες ασθένειες από ιούς όπως πρόσφατα ο Zika, ο MERS-CoV, ο SARS, ο Ebola, ή ασθένειες με μεγάλη “ιστορία”, όπως η χολέρα, η γρίπη, η μαλάρια, η φυματίωση, ο τύφος σκοτώνουν συνολικά εκατομμύρια άτομα κάθε χρόνο, ενώ έχουν υπάρξει περιπτώσεις που οι εξάρσεις των επιδημιών αυτών κατέστρεψαν οικονομίες και έσπειραν τον πανικό παγκοσμίως. Όταν, όμως, περιορίστηκε η επέκτασή τους ή παρέμειναν σε κάποιες γεωγραφικές ζώνες, όλα επέστρεψαν στην προηγούμενη κατάσταση. Ο ebola ή η γρίπη των πτηνών ήταν πάντως δύο πρόσφατες προειδοποιήσεις.

Πρόβλημα ο κοροναϊός ή κυρίως η έλλειψη προετοιμασίας για επιδημίες και πανδημίες;

Η εξάπλωση του Covid-19 σε παγκόσμιο επίπεδο δεν συνιστά την εξαίρεση, αλλά μάλλον αντιπροσωπεύει μια εικόνα από το παρελθόν και το μέλλον. Σήμερα, οι μολυσματικές ασθένειες αναδύονται και επανέρχονται ταχύτερα από ποτέ άλλοτε στο παρελθόν. Υπάρχουν, όμως, πολλές  επιδημίες που αν και έχουν περισσότερα κρούσματα περιορίζονται σε κάποιες περιοχές και γι’ αυτό δεν χαρακτηρίζονται ως πανδημία  (“παν-”, “όλον” και “-δημία”, από το “δήμος”), κάτι που προϋποθέτει επέκταση σε περισσότερες ηπείρους ή παγκοσμίως. Το ίδιο ισχύει και με την ετήσια επιδημία της κοινής γρίπης, που επιστρέφει κάθε χρόνο την περίοδο του κρύου (χειμώνας) σε κάθε ημισφαίριο. Η πανδημία και η επέκταση του Covid-19 δεν ήταν μόνο προβλέψιμη αλλά μπορεί να αποτελεί και μια προειδοποίηση για την ανάγκη καλύτερης προετοιμασίας των συστημάτων υγείας και περίθαλψης απέναντι σε άλλες, ίσως ακόμα πιο σοβαρές απειλές για την υγεία.

Θα μπορούσε να έχει γίνει κάτι διαφορετικό απέναντι στην επιδημία; Είναι δίκαιο να ασκούμε κριτική για έλλειψη πρόβλεψης, πρόληψης και έγκαιρης προετοιμασίας, αντίδρασης δηλαδή πριν η ασθένεια επεκταθεί και μετατραπεί σε πανδημία; Μήπως είναι άλλη μία περίπτωση υπερβολικής γρίνιας;

Πολλές εκθέσεις είχαν προειδοποιήσει για τον κίνδυνο μιας πανδημίας με σοβαρές επιπτώσεις όχι μόνο στην υγεία και στα συστήματα περίθαλψης αλλά και στην κοινωνία και στην οικονομία. Εξάλλου, όποιος έχει μια στοιχειώδη γνώση της ιστορίας ή παρακολουθεί ερευνητικά έργα στα θέματα της υγείας θα μπορούσε να καταλάβει ότι η εμφάνιση μιας πανδημίας που θα προκαλούσε σοβαρές επιπτώσεις ήταν θέμα χρόνου. Μπορεί οι τελευταίες δεκαετίες ευημερίας σε μια μειοψηφία του κόσμου να δημιούργησαν επανάπαυση, αλλά στον υπόλοιπο κόσμο οι υγειονομικές κρίσεις δεν ήταν σπάνιες, αλλά μέρος μιας πραγματικότητας που έχει ως συνέπεια σημαντικές επιπτώσεις στη ζωή των ανθρώπων και την οικονομία, ακόμα και από επιδημίες που δεν είναι καινούργιες. Το ανησυχητικό είναι, όμως, η εμφάνιση νέων ασθενειών που συνδέονται με ιούς που υπάρχουν σε ζώα, κυρίως άγρια, που θα μπορούσαν να εξαπλωθούν γρήγορα, όπως έχει συμβεί ήδη με κάποιους από αυτούς τους ιούς ή μπορεί να συμβεί και στο μέλλον. Πολλές από τις ασθένειες σήμερα συνδέονται με αλλαγές στον τρόπο ζωής και στο περιβάλλον, ακόμα και στη σχέση μας με το φυσικό περιβάλλον.

Διεθνείς οργανισμοί αλλά και πολλοί ερευνητές αποδίδουν το πέρασμα διαφόρων ιών από τα άγρια, κυρίως, ζώα στον άνθρωπο στην οικολογική  κατατροφή που συνεχίζουμε να προκαλούμε στο οικοσύστημα και στον περιορισμό του ζωτικού χώρου για τα άγρια είδη (εκχερσώσεις δασών, αστικοποίηση, επέκταση αγροκτημάτων σε βάρος των φυσικών συστημάτων, μεγάλη υποβάθμιση βιοποικιλότητας κ.ά.). Υπό αυτές τις συνθήκες τα άγρια είδη αναγκάζονται να έρθουν πολύ κοντά σε εξημερωμένα είδη (είτε μέσω της αγροτικής – κτηνοτροφικής δραστηριότητας, είτε μέσω  αγορών ζώων όπου συνυπάρχουν προς πώληση άγρια είδη με κτηνοτροφικά ή κατοικίδια), κάτι που επιτρέπει το πέρασμα ιών από ένα άγριο είδος σε είδη κοντά στον άνθρωπο και μέσω συχνής επαφής τους με τον άνθρωπο στο πέρασμα και παραμονή του στο ανθρώπινο σώμα.

Μια αναλυτική βιβλιογραφική ανασκόπηση αναγνωρίζει 1415 είδη μολυσματικών παραγόντων που είναι γνωστό ότι είναι επικίνδυνοι για τον  άνθρωπο, συμπεριλαμβανομένων μεταξύ άλλων 217 ιών, 538 βακτηρίων, 307 μυκήτων, 66 πρωτόζωων κ.ά. Από αυτούς, 868 (61%) μπορούν να μεταδοθούν μεταξύ ζώων και ανθρώπων, ενώ 175 παθογόνα συνδέονται με ασθένειες που θεωρούνται «αναδυόμενες», νέες εν δυνάμει απειλές.

Στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, της πίεσης στα οικολογικά συστήματα, του εκτεταμένου εμπορίου και των ταξιδιών, των συνθηκών ζωής και μεταφοράς ζώων, οι ασθένειες αυτές ταξιδεύουν και μεταδίδονται πολύ γρήγορα, άρα μπορεί να δημιουργήσουν σοβαρά προβλήματα στην δημόσια υγεία, την κοινωνία και την οικονομία, αν δεν υπάρχει έγκαιρη και κατάλληλη πρόβλεψη, πρόληψη και προετοιμασία αντιμετώπισης. Μια μελέτη του 2007 σχετικά με την επιδημία του SARS-CoV του 2002-2003 διαπιστώνει ότι “η παρουσία ενός μεγάλου αποθέματος ιών όπως ο SARS–CoV σε ορισμένα είδη νυχτερίδων, μαζί με την συνήθεια κατανάλωσης εξωτικών θηλαστικών στην Νότια Κίνα είναι μια ωρολογιακή βόμβα”.

Γνωρίζαμε ότι η επόμενη κρίση ήταν θέμα χρόνου να συμβεί. Τα θέματα της ανθεκτικότητας των κοινωνιών απέναντι σε διάφορες κρίσεις είχαν τεθεί στην πολιτική συζήτηση και υπήρξαν πολλές διεθνείς και τοπικές πρωτοβουλίες για την ανάπτυξη στρατηγικών ανθεκτικότητας κυρίως σε επίπεδο πόλεων. Παρόλα αυτά, η πανδημία φαίνεται να αιφνιδίασε τόσο την ΕΕ όσο και τις περισσότερες χώρες. Η προετοιμασία για αντιμετώπιση των υγειονομικών κρίσεων θα έπρεπε να είναι μέρος της πολιτικής προστασίας, όπως αυτή πρέπει να αφορά σε ακραία καιρικά φαινόμενα, την κλιματική κατάρρευση, μια φυσική καταστροφή ή μια κοινωνική κρίση.

Οι επιπτώσεις της πανδημίας αλλά και τα ίδια τα μέτρα που λαμβάνονται είναι αποτέλεσμα της έλλειψης πρόβλεψης, πρόληψης και προετοιμασίας

Η μεγάλη μεταδοτικότητα του ιού σε αυτή τη φάση και η έλλειψη φαρμάκων και εμβολίων οδηγεί σε μεγάλη πίεση για λήψη λιγότερο ή περισσότερο αποτελεσματικών “προληπτικών” μέτρων, με στόχο να περιοριστούν οι απώλειες ανθρώπινων ζωών και να αντέξουν στοιχειωδώς τα συστήματα περίθαλψης, αλλά τα μέτρα είναι στην πραγματικότητα εκ των υστέρων, όταν η επιδημία έχει μετατραπεί ήδη σε πανδημία.

Με δεδομένη την εμπειρία από άλλες επιδημίες που έχουν προηγηθεί, και το ξέσπασμα της κρίσης στην Κίνα μήνες πριν, τον Δεκέμβριο 2019, θα έπρεπε να υπάρξει πρόβλεψη, πρόληψη και καλύτερη προετοιμασία για την αντιμετώπιση της επιδημίας τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο όσο και στα εθνικά κράτη, την ΕΕ συνολικά και τις ΗΠΑ, να εμποδιστεί δηλαδή η μετατροπή της επιδημίας σε πανδημία.

Αναγκαστικά, τελικώς, τα μέτρα που λαμβάνονται σήμερα σε πολλές χώρες, ιδιαίτερα σε αυτές με αδύναμα ή όχι καλά προετοιμασμένα συστήματα περίθαλψης, επικεντρώνουν κυρίως στον περιορισμό των κοινωνικών συναναστροφών και στον (αυτο)περιορισμό στο σπίτι ως κύριο εργαλείο συγκράτησης των απωλειών ανθρώπινων ζωών.

Όμως, σε αυτές τις χώρες που συχνά έχουν και αδύναμα συστήματα κοινωνικής προτασίας, τα μέτρα παρόμοιου χαρακτήρα αφήνουν εκτός κοινωνικές ομάδες που δεν έχουν προετοιμαστεί ή δεν έχουν τον τρόπο να προετοιμαστούν και να μείνουν στο σπίτι, ακολουθώντας, με ευλαβική εμμονή, πρακτικές καθαριότητας και υγιεινής ή αφήνουν αβοήθητους ηλικιωμένους που μένουν μόνοι στο σπίτι.

Η ώρα της επιστροφής σε αποτελεσματικές πολιτικές για την υγεία

Η πολιτική αδυναμία αναδεικνύεται ως καθοριστικός παράγοντας για την έκταση των συνεπειών μιας ασθένειας που σοβαρή αλλά πρέπει να θυμόμαστε ότι υπήρξαν και μπορεί να υπάρξουν πολλές άλλες επίσης σοβαρές μολυσματικές ασθένειες. Θα πρέπει να αναπτύξουμε πολιτικές που κάνουν τις κοινωνίες μας πιο ανθεκτικές απέναντι σε παρόμοιες επιδημίες. Διαπιστώνουμε διαφορετικά ποσοστά θνησιμότητας και σοβαρών επιπτώσεων στην υγεία των που επηρεάζονται, βέβαια, από πολλούς παράγοντες (πυκνότητα πόλεων, μετακινήσεις, επαφές, χρόνος λήψεις μέτρων, ηλιακή σύνθεση πληθυσμού κ.ά.). Κρίσιμοι, όμως, παράγοντες που έχουν σχέση με την νοσηρότητα και θνησιμότητα σχετίζονται με το επίπεδο οργάνωσης του συστήματος υγείας και των κοινωνικών υποδομών, την προετοιμασία των νοσοκομείων, την οργάνωση δικτύου τεστ και εξωνοσοκομειακής υποστήριξης κ.ά.

Η πανδημία ανέδειξε, μεταξύ άλλων, τα προβλήματα αλλά και τα πλεονεκτήματα διαφορετικών μοντέλων υγείας και κοινωνικής πολιτικής. Συνειδητοποιούμε ότι υπάρχουν διαφορετικές ανάγκες σε σχέση με την πανδημία αλλά και διαφοροποιημένες επιπτώσεις από αυτήν σε άτομα, κοινωνικές ομάδες και κοινωνίες, ως αποτέλεσμα και διαφορετικών πολιτικών που εφαρμόστηκαν ή εφαρμόζονται. Δοκιμάζονται τώρα οι αντοχές των κοινωνικών υποδομών, των οικονομιών των χωρών αλλά και η ικανότητα των πολιτικών να μην αφήνουν κανένα/ καμία χωρίς υποστήριξη. Επομένως, έχει μεγάλη σημασία οι πολιτικές και οι αποφάσεις για την υγεία, τις κοινωνικές πολιτικές και την οικονομία να είναι αποτέλεσμα όχι δογματισμών αλλά επιστημονικών δεδομένων κι αναλύσεων, ουσιαστικού πολιτικού και κοινωνικού διαλόγου.

Φαίνεται σήμερα να είναι ευρέως αποδεκτή – ακόμα και από πολλούς υποστηρικτές των ιδιωτικοποιήσεων – η άποψη ότι πρέπει να βασιζόμαστε σε ένα καλά οργανωμένο, ευέλικτο κι αποτελεσματικό δημόσιο σύστημα υγείας. Συνειδητοποιούμε, με τραγικό τρόπο, πόσο διαφορετικές είναι οι αντοχές των συστημάτων περίθαλψης ως αποτέλεσμα άστοχων πολιτικών επιλογών. Αυτό, όμως, δεν έχει να κάνει μόνο με το πόσα χρήματα δαπανούμε για τα συστήματα υγείας, αλλά και, κυρίως, με το πόσο αποτελεσματικές είναι οι δαπάνες για πρόληψη των ασθενειών, πόσο αποτελεσματικές είναι ως προς τον πολίτη, τους χρήστες, οι υποδομές που αναπτύσσονται, πόσο ενισχύουν την πρόληψη των ασθενειών και δεν επικεντρώνεται κατά βάση στην περίθαλψη, στα φάρμακα και στην νοσηλεία. Με άλλα λόγια, το δημόσιο σύστημα υγείας δεν μπορεί να αφορά μόνο στην καλή οργάνωση των νοσοκομείων ή έστω της ιατρο-φαρμακευτικής περίθαλψης αλλά στην ολοκληρωμένη πρόληψη, μέσα από παρεμβάσεις σε όλες τις πολιτικές και όλους τους περιβαλλοντικούς, κοινωνικούς και οικονομικούς παράγοντες που καθορίζουν την καλή υγεία και την ευζωϊα.

Η πανδημία μας υπενθυμίζει, λοιπόν, ότι δεν έχουμε επενδύσει αρκετά στην πρόληψη των ασθενειών, την διατήρηση της υγείας, την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και της υγείας του οικοσυστήματος. Δεν μπορούν οι πολιτικές να αγνοούν, πλέον, μια κατά τα άλλα αυτονόητη αρχή ότι η “δημόσια υγεία είναι αποτέλεσμα διαφορετικών κοινωνικών, περιβαλλοντικών και οικονομικών παραμέτρων και χαρακτηριστικών”.

Όλα θα είναι διαφορετικά την επόμενη μέρα. Δεν μπορούμε να περιμένουμε ότι θα επιστρέψουμε στα ίδια, business as usual, όσον αφορά στην καθημερινή ζωή, τα συστήματα υγείας, την κοινωνική οργάνωση, την ανθεκτικότητα της οικονομίας, τα οικοσυστήματα και στο περιβάλλον / κλίμα. Θα πρέπει να ξαναδούμε όλα από σήμερα και υπό το πρίσμα των 3 κρίσεων (δημοσιονομική / οικονομική, υγειονομική και κλιματική).

Οι ευρύτερες επιπτώσεις της πανδημίας στον πολιτικό σχεδιασμό

Αν και κάποιοι, ίσως, σκέπτονται ότι η πανδημία φέρνει το τέλος της πολιτικής και ότι οι λύσεις έρχονται από τους ειδικούς και μέσα από “μη-πολιτικές” αποφάσεις, αγνοούν την πραγματικότητα. Σήμερα περισσότερο παρά ποτέ απαιτούνται πολιτικές απαντήσεις στην κρίση, μια και η πραγματικότητα του Covid-19 καταδεικνύει το πόσο εύθραυστη είναι η παγκόσμια οικονομία μας, πόσο ανεπαρκής είναι η προετοιμασία και το δίχτυ κοινωνικής προστασίας σε πολλές χώρες, πόσο προβληματική είναι η συνεχής υπο-επένδυση στα συστήματα δημόσιας υγείας πολλών χωρών, τι συνέπειες έχει η αδυναμία χωρών να προβλέψουν τις επιπτώσεις από τις κοινωνικές ανισότητες και τις ελλείψεις στις κοινωνικές υποδομές.

Η επόμενη μέρα απαιτεί πολιτικές απαντήσεις και διάλογο σε ευρωπαϊκό, εθνικό και περιφερειακό επίπεδο γύρω από το πώς θα πρέπει να είναι τα μοντέλα υγείας – περίθαλψης, τι σχεδιασμός και προετοιμασία χρειάζονται για τον περιορισμό των επιπτώσεων κρίσεων στην κοινωνία και στην οικονομία αλλά και πώς θα βελτιωθεί η κοινωνική μας οργάνωση ώστε να είναι περιεκτική, να περιλαμβάνει όλους/ες ακόμα και στην περίοδο κρίσεων.

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο η δυνατότητα από κοινού απάντησης στην κρίση όχι μόνο στο υγειονομικό και κοινωνικό επίπεδο αλλά και στο πολιτικό και οικονομικό θα καθορίσει σε σημαντικό βαθμό και το μέλλον του ευρωπαϊκού σχεδίου και το πώς θα είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση την επόμενη, μετά την πανδημία ημέρα. Η κοινή ευρωπαϊκή απάντηση θα πρέπει να αφορά και να προωθεί με κατάλληλα εργαλεία ένα σχέδιο Ανόρθωσης της Οικονομίας και της Κοινωνίας, σε μια ραγδαία μεταβαλλόμενη εποχή που μας φέρνει όλο και πιο κοντά στην επόμενη παγκόσμια κρίση, την κλιματική.

Φαίνεται ότι η πανδημία θα αποτελέσει όχι μόνο μια τραγική εμπειρία με χιλιάδες θύματα αλλά και ένα καμπανάκι αφύπνισης για τις βαθιές αλλαγές που απαιτούνται σε όλα τα επίπεδα και στις πολιτικές, όχι μόνο σε σχέση με την υγεία και τις κοινωνικές υποδομές αλλά και ως προς το συνολικό οικονομικό και παραγωγικό μοντέλο. Είναι τραγικό το γεγονός ότι πολλές ανθρώπινες ζωές χάνονται και διότι δεν υπάρχει τοπική παραγωγή μέσων προστασίας που χρειάζονται σε μια πανδημία σαν κι αυτή, όπως είναι οι μάσκες ή οι αναπνευστήρες ή ότι υπάρχουν ελλείψεις σε είδη καθαριότητας και ίσως εμφανιστούν και σε αγροτικά προϊόντα. Θα χρειαστεί, λοιπόν, να ξαναδούμε το τι παράγουμε, πώς αλλά και που το παράγουμε. Για παράδειγμα, ευέλικτες συμφωνίες για βιώσιμες δημόσιες προμήθειες προϊόντων και υπηρεσιών στην Ιταλία και αλλού αναδεικνύουν την αποτελεσματικότητα και ευελιξία επιχειρήσεων κοινωνικής οικονομίας για την υποστήριξη ευάλωτων ομάδων μέσα στην κρίση και την αντιμετώπιση σημαντικών ελλείψεων σε κοινωνικές υποδομές (βοήθεια σε ηλικιωμένους και ευάλωτες ομάδες, διανομή τροφίμων, συγκέντρωση οικονομικής βοήθειας για οικογένειες σε κρίσεις κ.ά.).

Μια σειρά πρωτοβουλιών στόχευσαν στην τοπική παραγωγή μασκών κατάλληλων για το προσωπικό στα νοσοκομεία είτε αξιοποιώντας ένα ευρύ δίκτυο τοπικών ραφτών, παρέχοντας τους τεχνογνωσία και κατάλληλα υλικά, είτε αξιοποιώντας σύγχρονες τεχνολογίες (3D εκτυπωτές). Να ένας ενδιαφέρον συνδυασμός τοπικότητας αλλά και σύγχρονης τεχνολογίας που βρίσκουν χώρο σε μια παραγωγή που είναι κοινωνικά χρήσιμη.

Είναι, επίσης, σημαντικό ότι σε ευρωπαϊκό επίπεδο αλλά και σε ορισμένες χώρες (περιλαμβανομένης της Κίνας) αναπτύχθηκαν οικονομικά και άλλα υποστηρικτικά εργαλεία για να στηρίξουν τη γρήγορη στροφή ολόκληρων παραγωγικών διαδικασιών σε μικρές και μεγαλύτερες επιχειρήσεις ώστε να είναι σε θέση να προσφέρουν γρήγορα υπηρεσίες και προϊόντα που χρειαζόμαστε σήμερα.

Παρόμοια παραδείγματα δείχνουν ότι αν υπάρχει πολιτική βούληση μπορούμε να στηρίξουμε την αναγκαία στροφή προς μια κοινωνικά και οικολογικά υπεύθυνη οικονομία.

* Ο Νίκος Χρυσόγελος είναι πρώην ευρωβουλευτής των Πράσινων, πρόεδρος της ΔΕ της κοινωνικής συνεταιριστικής επιχείρησης “Άνεμος Ανανέωσης” και μέλος του ελληνικού Φόρουμ Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας

 του Νίκου Χρυσόγελου

«Μέσα στο ωραίο κι απαλό φως που ξεχύνονταν πάνω από την πόλη, έπλεαν οι παμπάλαιες μυρωδιές, κρέας ψητό και ποτά με γλυκάνισο. Γύρω του πρόσωπα εκστατικά σηκώνονταν να κοιτάξουν προς τον ουρανό. Άνδρες και γυναίκες αρπάζονταν ο ένας τον άλλο, με πρόσωπα φλογισμένα, με κραυγές πόθου. Ναι, η πανούκλα είχε τελειώσει, και μαζί της ο τρόμος, και τα σφιχτοπλεγμένα χέρια βεβαίωναν ότι κάποτε είχε υπάρξει στ’ αλήθεια εξορία και χωρισμός, με τη βαθύτερη έννοια του όρου… κι ανάμεσα στις εκατόμβες των νεκρών, τις σειρήνες των ασθενοφόρων, τις εξαγγελίες αυτού που συνήθως ονομάζουμε πεπρωμένο, το πεισματικό ποδοβολητό του φόβου και την τρομερή επανάσταση της καρδιάς τους, δεν είχε πάψει να περνά μια πελώρια βουή, που ξυπνούσε τα τρομαγμένα πλάσματα, που τους έλεγε πως πρέπει να ξαναβρούν την αληθινή τους πατρίδα. Και θα ήταν ευτυχισμένοι, τουλάχιστον για κάποιο διάστημα. Και πια ήξερανπως υπάρχει κάτι που πάντοτε μπορείς να λαχταράς και καμιά φορά να το κερδίζεις: η ανθρώπινη τρυφερότητα…» (“Η Πανώλη”, Αλμπέρ Καμύ)

Είναι αλήθεια ότι, ίσως και ως αποτέλεσμα πραγματικών γεγονότων, όλες οι γνωστές θρησκείες περιλαμβάνουν ιστορίες “αποκάλυψης” λόγω επιδημιών, φυσικών καταστροφών ή “εκδίκησης” από τους θεούς, όπως ο βιβλικός λοιμός των Φιλισταίων ή οι 2 από τις 10 πληγές του Φαραώ κ.ά. Από την “Ιλιάδα” του Ομήρου και τη Νόσο στο έργο “Πελοποννησιακός Πόλεμος” του Θουκυδίδη, μέχρι το “Δεκαήμερο” του Βοκάκιου και τον “Έρωτα στα χρόνια της χολέρας” του Μαρκές, “The Stand” του Stephen King, και το “Severance” της Ling Ma, οι επιδημίες αποτέλεσαν πάντα τον καμβά για ανάδειξη συναισθημάτων, κάθαρση, πολιτικό σχολιασμό, αλληγορίες και περιγραφή του πώς οι άνθρωποι αντιδρούν σε μεγάλες υγειονομικές κρίσεις.

Η λογοτεχνία, περιλαμβάνει μια σειρά έργων σταθμών, όπως:

– Το Δεκαήμερο (Il Decameron, The Decameron), του Τζιοβάνι Μποκκάτσιο (Βοκάκιο) (Giovanni Boccaccio).

Πρόκειται για 100 ιστορίες 7 νέων γυναικών και 3 νέων ανδρών που αναζητούν καταφύγιο στο Fiesole, ένα χωριό έξω από τη Φλωρεντία, για 2 εβδομάδες. Προσπαθούν να ξεφύγουν από τον Μαύρο Θάνατο, την πανώλη, που θερίζει την πόλη. Ο Boccaccio συνέλαβε την ιδέα του Δεκαήμερου (Il Decameron) όταν ξέσπασε η επιδημία, το 1348, και ολοκλήρωσε το έργο του μερικά χρόνια αργότερα, το 1353. Περιγράφει τη ζωή σε εκείνη την δύσκολη εποχή μέσα από ένα μεγάλο αριθμό ιστοριών που αφηγούνται οι χαρακτήρες του. Οι ιστορίες είναι ερωτικές και αστείες μέχρι τραγικές αλλά και παραδείγματα ανθρώπινης θέλησης και αρετής. Το βιβλίο ενέπνευσε πολλούς ζωγράφους. 

Στο έργο ενσωματώνονται σύγχρονες αφηγήσεις από Ιταλικές, Γαλλικές και Ισπανικές πηγές αλλά ακόμα και από μακρινές και πολύ παλιότερες (Ινδία, Έφεσος κ.ά.). Ερευνητές ισχυρίζονται ότι οι αναφορές του στον Μαύρο Θάνατο, την πανώλη, το κεντρικό μοτίβο του έργου, δεν είναι μόνο προσωπικά βιώματα από την επιδημία αλλά προέρχονται και από το έργο Historia gentis Langobardorum του Paul the Deacon (8ος αιώνας), με στοιχεία για το πρώτο κύμα πανώλης, που έπληξε την Ασία, τη Μεσόγειο και πολλές άλλες περιοχές, τον 5o και 6ο αιώνα.

“ Travels in Asia and Africa” (1325-1354), του άραβα περιηγητή Ibn Battuta

που θεωρείτε ο άραβας Marco Polo. Ξεκίνησε το ταξείδι του από την Ταγγέρη του Μαρόκου για να πάει στη Μέκκα και να επιστρέψει, αλλά τελικά διένυσε 75.000 χιλιόμετρα σε 25 χρόνια, επισκεπτόμενος πολλές χώρες, από την Ελλάδα μέχρι την Κίνα και την Ινδία αλλά και το πλούσιο βασίλειο του Μάλι στην Αφρική, μεταφέροντας μας πολύτιμες πληροφορίες για τη ζωή σε αυτές τις χώρες. Στο ταξείδι του αυτό βρέθηκε και στο ξέσπασμα της μαύρης πανώλης στην Ασία, την Ευρώπη και τη Μεσόγειο (1347-1351). Το 1348–1349 βρίσκονταν στην Δαμασκό της Συρίας, και κινδύνεψε, μάλιστα, και ο ίδιος, αφού παραλίγο να χάσει τη ζωή του από την ασθένεια. Περιγράφει, λοιπόν, τις επιπτώσεις: “Ένα από τα περίφημα ιερά της Δαμασκού είναι το Τζαμί al-Aqdam, το οποίο βρίσκεται δύο μίλια νότια της πόλης, δίπλα στον κεντρικό δρόμο που οδηγεί στο Χατζάζ, την Ιερουσαλήμ και την Αίγυπτο. Είναι ένα μεγάλο τζαμί, πολύ ευλογημένο, πλούσια προικισμένο και πολύ σεβαστό από τους κατοίκους της Δαμασκού…”

Οι κάτοικοι της Δαμασκού δείχνουν αξιοσημείωτο σεβασμό προς αυτό το τζαμί, όπως είδα κατά την διάρκεια του μεγάλου λοιμού, στο ταξίδι της επιστροφής μου μέσω της Δαμασκού, στο τελευταίο μέρος του Ιουλίου 1348. Ο αντιβασιλέας Arghun Shah διέταξε έναν τελάλη να διακηρύξει σε όλη την Δαμασκό ότι όλοι οι άνθρωποι πρέπει να νηστέψουν για τρεις ημέρες και ότι κανείς δεν πρέπει να μαγειρεύει στην αγορά κάτι φαγώσιμο, κατά την διάρκεια της ημέρας. Οι περισσότεροι άνθρωποι εκεί τρώνε φαγητό μόνο ό,τι έχει παρασκευαστεί στην αγορά. Έτσι, οι άνθρωποι νήστεψαν για τρεις διαδοχικές μέρες, η τελευταία από τις οποίες ήταν Πέμπτη, και στη συνέχεια συγκεντρώθηκαν στο Μεγάλο Τζαμί, amirs, sharifs, qadis, θεολόγοι και όλες οι άλλες τάξεις του λαού, μέχρι να γεμίσει ο τόπος και να ξεχειλίζει, και εκεί πέρασαν την Πέμπτη το βράδυ με προσευχές και λιτανείες. Το επόμενο πρωί, μετά την προσευχή της αυγής, βγήκαν στο δρόμο όλοι μαζί, και βάδιζαν κρατώντας το Κοράνι στα χέρια τους, οι amirs χωρίς παπούτσια. Την πομπή συνόδευσε ολόκληρος ο πληθυσμός της πόλης, άνδρες και γυναίκες, μικροί και μεγάλοι. Οι Εβραίοι ήρθαν με το “Βιβλίο του Νόμου” και οι Χριστιανοί με το Ευαγγέλιο τους, όλοι μαζί με τις γυναίκες και τα παιδιά τους. Όλη η πομπή, κλαίγοντας και ικετεύοντας και αναζητώντας τη χάρη του Θεού μέσω των Βιβλίων Του και των Προφητών Του, έφτασε στο Τζαμί Τζαμί al-Aqdam, και εκεί παρέμειναν σε ικεσία και επίκληση μέχρι το μεσημέρι. Στη συνέχεια επέστρεψαν στην πόλη και πραγματοποίησαν τη λειτουργία της Παρασκευής, για να ελαφρύνει ο Θεός την ταλαιπωρία τους γιατί ο αριθμός των θανάτων σε μια μέρα στη Δαμασκό δεν συμπλήρωσε τις δύο χιλιάδες, ενώ στο Κάιρο και στο Παλαιό Κάιρο έφτασε τον αριθμό των είκοσι τεσσάρων χιλιάδων την ημέρα”.

Ο Ibn Battuta στην επιστροφή στη Μέκκα με το καραβάνι από την Βαγδάτη, ενώ άφηνε πίσω του την Kufa, αρρωσταίνει από διάρροια κι έπρεπε να κατεβαίνει από την καμήλα πολλές φορές τη μέρα. Η αρρώστια του κράτησε σε όλο το ταξείδι μέχρι να φτάσει στη Μέκκα. Έκανε το γύρο της Ka’aba (Sacred Edifice) με το που έφτασε, αλλά ήταν τόσο αδύναμος που αναγκάστηκε να ολοκληρώσει την τελετή πάνω στο άλογο του amir. Πέρασε αρκετός καιρός μέχρι να αναρρώσει .

Οι αρραβωνιασμένοι (Promessi sposi, The Betrothed

Οι αρραβωνιασμένοι (Promessi sposi, The Betrothedή Οι Λογοδοσμένοι ή Ιστορία δύο μελλονύμφων), του Αλεσσάντρο Μαντσόνι (Alessandro Francesco Tommaso Manzoni, 1785-1873). Οι τρεις τόμοι του έργου εκδόθηκαν το 1825-1827, ενώ η δεύτερη αναθεωρημένη έκδοσή του, κυρίως ως προς τη γλώσσα, το 1840-1842. Είναι ένα ρομαντικό ιστορικό μυθιστόρημα και αποτελεί σταθμό της ιταλικής λογοτεχνίας, καθώς είναι το πρώτο σύγχρονο μυθιστόρημα αυτής της λογοτεχνικής παράδοσης και ένα θεμελιώδες πέρασμα στη γέννηση της ιταλικής γλώσσας. Βασίζεται σε ιστορική έρευνα και διαδραματίζεται στην βόρεια Ιταλία (Λομβαρδία) αρχές του 17ου αιώνα, κατά την περίοδο της ισπανικής κυριαρχίας, και κορυφώνεται με την πανούκλα που έπληξε το Μιλάνο και την ευρύτερη περιοχή στα 1629-1631. Η αναπαράσταση της εποχής βασίζεται σε έγγραφα και χρονικά της εποχής, όπως και η περιγραφή των ασθενών στο Lazzaretto (το λοιμο-καθαρτήριο).

“Κεφάλαιο ΧΧΧV

“Αφήστε τον αναγνώστη να φανταστεί ότι o περίγυρος του Lazzaretto (λοιμο-καθαρτήριο) ήταν γεμάτος με δεκαέξι χιλιάδες άτομα, άρρωστα από την πανούκλα. Ολόκληρη η περιοχή ήταν βαρυφορτωμένη, εδώ με σκηνές και καμπίνες, εκεί με καροτσάκια, αλλού με ανθρώπους. Αυτές οι δύο ατελείωτες σειρές της στοάς προς τα δεξιά και τα αριστερά, καλυμμένες, γεμάτες, με νεκρούς ή ετοιμοθάνατους, απλωμένους πάνω σε στρώματα ή στο γυμνό άχυρο. Και σε όλη την έκταση αυτού, του, ας πούμε, απέραντου καταφυγίου, μία αναταραχή, ένας κυματισμός, όπως το κύμα της θάλασσας. Και μέσα, άνθρωποι έρχονται και πηγαίνουν, σταματούν και τρέχουν, μερικοί βυθίζονται κάτω από το βάρος της ασθένειας, άλλοι σηκώνονται από τα άρρωστα κρεβάτια τους, είτε αναρρώνουν, ξέφρενα, ή για να παρακολουθήσουν άλλους. Αυτό ήταν το θέαμα που εκτυλίχθηκε ξαφνικά μπροστά στον Renzo , και τον ανάγκασε να σταματήσει εκεί, χτυπημένος από φρίκη και εξάντληση. Δεν σκοπεύουμε να περιγράψουμε αυτό το θέαμα από μόνο του, για το οποίο, αναμφίβολα, κανένας από τους αναγνώστες μας δεν θα μας ευχαριστούσε. Θα ακολουθήσουμε μόνο το νέο μας στον οδυνηρό περίπατό του, θα σταματήσουμε εκεί που σταμάτησε, και θα συσχετίσουμε αυτό που συνέβη με τον μάρτυρα, στο βαθμό που είναι απαραίτητο για να εξηγήσουμε τι έκανε και τι πιθανότατα συνέβη σε αυτόν…

The Last Man, της Mary Shelley

Δημοσιεύθηκε το 1826. είναι μια μετά-αποκαλυπτική επιστημονική μυθιστοριογραφία που αναφέρεται σε μια ομάδα που προσπαθεί να επιβιώσει σε έναν μολυσμένο από πανώλη, τύφο κι άλλες ασθένειες κόσμο αλλά και από τους θυελλώδεις ανέμους και τις καταστροφικές πλημμύρες που ισοπεδώνουν παράκτιες πόλεις στο μακρινό 2070-2100. Το κεντρικό πρόσωπο της νουβέλας είναι ο Lionel Verney, ένας άνθρωπος που καταφέρνει να επιβιώσει μετά από μια καταστροφική επιδημία. Οι μνήμες από επιδημίες ήταν πρόσφατες και ο κόσμος του The Last Man μοιάζει περισσότερο με την εποχή της Shelley παρά με ένα πολύ μακρινό 2070. Ένας από τους χαρακτήρες του βιβλίου, ο λόρδος Raymond, ο οποίος εγκαταλείπει την Αγγλία για να αγωνιστεί για τους Έλληνες και πεθαίνει στην Κωνσταντινούπολη, φαίνεται ότι βασίστηκε στη ζωή του Λόρδου Βύρωνα, με τον οποίο η οικογένεια διατηρούσε φιλικές σχέσεις. Η ιστορία εξελίσσεται σε Αγγλία, Ιρλανδία, Ελβετία, Ιταλία, Ελλάδα, Τουρκία, και κάποιοι ήρωες ταξιδεύουν στην Ελλάδα που βρίσκεται σε πόλεμο με την οθωμανική αυτοκρατορία το 2092! Ο λόρδος Raymond εισέρχεται στην Κωνσταντινούπολη, όπου όμως έχει ξεσπάσει η πανώλη και σκοτώνεται σε μια έκρηξη. Η επιδημία σαρώνει τις χώρες, η ασθένεια μεταδίδεται από την μία περιοχή στην άλλη, και οι ήρωες σκοτώνονται ο ένας μετά τον άλλο. Οι τελευταίοι πεθαίνουν από τύφο ή όταν πέφτουν σε θύελλα προσπαθώντας να φτάσουν από τη Βενετία στην Ελλάδα. Είναι το 2092 μ.Χ., η χρονιά που η επιδημία έχει απλωθεί παντού, ένας μαύρος ήλιος έχει προκαλέσει πανικό, ενώ θυελλώδεις άνεμοι και πλημμύρες έχουν καταστρέψει τις παράκτιες πόλεις. Ο Lionel είναι ο μόνος άνθρωπος που επιβιώνει από τις επιδημίες και τις αναταραχές που έχουν προκληθεί. Επιστρέφει στη Ρώμη για να ζήσει μαζί με ένα σκύλο. H Mary Shelley αναφέρει στον πρόλογό της ότι στο ταξείδι της στην Ιταλία το 1818 ανακάλυψε στο ιερό σπήλαιο, το “Απολλώνιο Μαντείο”, στην Cumae (μια ελληνική αποικία κοντά στη Νάπολη της Ιταλίας), προφητείες που ήταν χαραγμένες πάνω σε φύλλα από την ιέρεια του Απόλλωνα, και αυτό αποτέλεσε τη βάση για το έργο της. Όπως και στο έργο της Frankestein, η Shelley αναφέρεται στην αδυναμία να ελέγξουμε ως κοινωνία την εξέλιξη του κόσμου. Επίσης, αναφέρεται στο ρόλο της επιστήμης όπως και στο πιο γνωστό της μυθιστόρημα, τον Φρανκενστάιν (1818). Ασχολείται με επιστημονικές αναζητήσεις του 19ου αιώνα, με ζητήματα της χημείας, του ηλεκτρομαγνητισμού, της ιατρικής και της φαρμακολογίας, την κατανόηση της ανάπτυξης του εμβολίου για την ευλογιά. Το έργο της διαπερνάει, επίσης, η προσπάθεια να κατανοήσει τη φύση της μόλυνσης και της διάδοσης των επιδημιών (πανώλη, τύφος). Η προσέγγιση της ως προς τον ρόλο της επιστήμης είναι άλλη στο έργο Frankestein και άλλη στο The Last Man. Στο τελευταίο φαίνεται να επικρίνει την αργή ανακάλυψη και παραγωγή του φαρμάκου, όχι την επικίνδυνη χρήση της επιστήμης που μπορεί να προκαλέσει “τέρατα”.

Η Μάσκα του Κόκκινου Θανάτου (The Masque of the Red Death), του Edgar Allen Poe.

Δημοσιεύθηκε το 1842. Είναι μια σύντομη ιστορία για την αποτυχία των κυρίαρχων ελίτ να αντιμετωπίσουν με ευαισθησία και δικαιοσύνη μια καταστροφή που προκαλείται από μια επιδημία. Στο τέλος, όμως, ο “Κόκκινος Θάνατος”, που προκαλεί αιμορραγία και οδηγεί στο θάνατο, θα πλήξει και τους “άρχοντες”, όπως τον πρίγκιπα Prospero και τους αυλικούς του. Οι υπήκοοί του πεθαίνουν όταν προσβληθούν από την επιδημία, με “φρικτούς πόνους”, “ξαφνική ζάλη” και “αιμορραγία από τους πόρους” μέσα σε μισή ώρα. Ο Prospero και η αυλή του αδιαφορούν, όμως, για τα βάσανά τους. Ο πρίγκηπας προσκαλεί χίλιους αυλικούς, άνδρες και γυναίκες, σε ένα πάρτι μασκέ, που οργανώνει σε ένα απομονωμένο, πολυτελές και περίκλειστο μοναστήρι. Απομονώνονται στο χώρο αυτό – έχοντας συγκεντρώσει όλα τα καλά – και περιμένουν το τέλος της θανατηφόρου επιδημίας μέσα στην πολυτέλεια και ασφάλεια. Τα τείχη που περιβάλλουν το κτήριο είναι ψηλά και οι πόρτες έχουν καρφωθεί και κλείσει ερμητικά. Ο Poe περιγράφει λεπτομερώς τις εορταστικές εκδηλώσεις στα 7 πολυτελή δωμάτια. Όμως, καταφτάνει απρόσκλητος ο “Κόκκινος Θάνατος”, με τη μορφή ενός ανθρώπου – επισκέπτη. Η προσωποποιημένη επιδημία παίρνει τη ζωή του πρίγκιπα, και μετά τη ζωή των αυλικών του. Ο ένας μετά τον άλλο οι θορυβώδεις συμμετέχοντες στο πάρτι πέφτουν στις γεμάτες αίμα αίθουσες και πεθαίνουν σε μια στάση απελπισίας. Το 1842 είναι η χρονιά κατά την οποία διαπιστώνεται ότι η γυναίκα του Poe πάσχει από φυματίωση: ένα ποτάμι αίμα ξεχύνεται από το στόμα της, ενώ παίζει πιάνο. Δεν συνήλθε ποτέ πλήρως, και τελικά πέθανε το 1847. Η φυματίωση ήταν για πολλές δεκαετίες η κύρια αιτία θανάτου στην Αμερική. Ο ίδιος ο Edgar Allen Poe πεθαίνει δύο χρόνια αργότερα. Τα αίτια του θανάτου του δεν έχουν αποσαφηνιστεί πλήρως. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι κι αυτός πέθανε στα 40 του (1809-1849) από κάποια επιδημία. To 1835 είχε προηγηθεί το έργο του “The King Pest” που αναφέρεται στην πανώλη που είχε πλήξει το Λονδίνο και την Αγγλία.

“Η καλύβα του μπαρμπα-Θωμά” (Uncle Tom’s Cabin),Χάριετ Μπίτσερ Στόου (Harriet Beecher Stowe)

Το βιβλίο της Αμερικανίδας συγγραφέα (1852) έγινε ιδιαίτερα γνωστό για τις απόψεις ενάντια στην σκλαβιά των μαύρων. Μετά τη Βίβλο, ήταν το βιβλίο που πώλησε περισσότερα αντίτυπα σε όλο τον κόσμο για πολλές δεκαετίες. Όμως, διαβάζοντας κάποιος προσεκτικά το βιβλίο, βλέπει την μικρή Eva, μια από τους χαρακτήρες του βιβλίου, να πεθαίνει πρόωρα από την αρρώστια. Μάλιστα ο θάνατος που πλησιάζει την κάνει να ζητήσει από τον πατέρα της να ελευθερώσει τον Tom μόλις πεθάνει, καθώς και τους άλλους σκλάβους του και να αγωνιστεί για την κατάργηση της σκλαβιάς. Η ιστορία εξελίσσεται το πρώτο μισό του 19ου αιώνα, μια εποχή με πολλές επιδημίες να πλήττουν τις ΗΠΑ και όλο τον πλανήτη.

“Η οικογένεια και οι υπηρέτες βρίσκονται στο καλοκαιρινό σπίτι του St. Clare στη λίμνη Pontchartrain. Η Eva λέει στον Tom ότι θα πεθάνει σύντομα. Ο Tom συνειδητοποιεί ότι η Eva μεγαλώνει χλωμή και αδύνατη. Η Ophelia έχει, επίσης, παρατήρησε την ασθένεια της Eva, αλλά ο St. Clare αρνείται να το δει ή να το παραδεχτεί. Η Marie, ωστόσο, αγνοεί την κατάσταση της κόρης της

«Δεν βλέπω τίποτα να βασανίζει το παιδί», θα έλεγε, «τρέχει και παίζει».

“Αλλά έχει βήχα.”

“‘Βήχας! μη μου λες για βήχα”

“Μην γίνεσαι γκρινιάρα ξαδέλφη- το μισώ!”, θα έλεγε, «δεν βλέπετε ότι το παιδί μεγαλώνει μόνο. Tα παιδιά χάνουν πάντα δύναμη όταν μεγαλώνουν γρήγορα».

“Αλλά έχει αυτόν τον βήχα!” “Ω! Ανοησία αυτός ο βήχας! – δεν είναι τίποτα. Ίσως έχει πάρει λίγο κρύο.”

Ο αδελφός του St. Clare, με τον 12χρονο γιο του Henrique, επισκέπτεται το καλοκαιρινό σπίτι. Η Eva και ο Henrique πηγαίνουν για ιππασία. Ο Henrique χτυπά τον νεαρό υπηρέτη (12χρονο σκλάβο με το όνομα Dodo) με το μαστίγιο του για ένα ασήμαντο θέμα. Η Εύα αποκαλεί τον εξάδελφο της κακό και σκληρό, κάτι που τον εκπλήσσει: Έχει μια έντονη ιδιοσυγκρασία και το ξύλο στους σκλάβους είναι κάτι συνηθισμένο. Βλέποντας αυτήν την έντονη συζήτηση μεταξύ των παιδιών τους, ο St. Clare και ο αδερφός του μπαίνουν στην κουβέντα για την δουλεία. Όταν τα παιδιά επιστρέψουν, ο St. Clare ανησυχεί γιατί διαπιστώνει ότι η Εύα έχει υψηλό πυρετό και δύσπνοια. Η Εύα προσπαθεί να πάρει από τον Henrique την υπόσχεση ότι θα αγαπήσει τον Dodo και θα είναι ευγενικός μαζί του, και, παρόλο που ο Henrique βρίσκει την ιδέα να αγαπά έναν σκλάβο παράξενη, λέει ότι θα προσπαθήσει να το κάνει για χάρη της Eva.

Η Εύα νοιώθει πλέον μεγάλη αδιαθεσία και ο πατέρας της αναγκάζεται να καλέσει γιατρό. Τα συμπτώματα της Εύας υποχωρούν μετά από μερικές εβδομάδες, αλλά παρόλο που ο St. Clare το παίρνει για ελπιδοφόρο σημάδι, ο γιατρός, η Ophelia και η ίδια η Eva ξέρουν ότι πεθαίνει. Η Eva λέει στον Tom ότι θέλει να απελευθερωθούν όλοι οι σκλάβοι. Ζητάει από τον πατέρα της να ελευθερώσει τους σκλάβους του, γιατί, αν κάτι συμβεί σε αυτόν, θα έπεφταν σε κακά χέρια. Βάζει τον St. Clare να της υποσχεθεί ότι θα απελευθερώσει τον Tom μόλις πεθάνει και προσπαθεί να τον κάνει να της υποσχεθεί ότι θα ελευθερώσει όλους τους σκλάβους του και θα εργαστεί για την κατάργηση της σκλαβιάς. Επιτέλους, ο St. Clare αντιλαμβάνεται ότι η Eva πεθαίνει πραγματικά.

“Η Κυρία με τις Καμέλιες” (La Dame aux Camélias) (1852) του Αλέξανδρου Δουμά, υιός (Alexandre Dumas, fils)

Το 1844 συνάντησε στο Παρίσι τη Marie Duplessis, μια νεαρή εταίρα, με την οποία σύναψε σχέση μέχρι τον Αύγουστο του 1845. Η κοπέλα πέθανε το 1847. Η εμπειρία του αυτή αποτέλεσε έμπνευση για τη ρομαντική νουβέλα του “Η Κυρία με τις Καμέλιες” (La Dame aux Camélias). Η ιστορία εξελίσσεται στα μέσα του 19ου αιώνα στη Γαλλία κι αφηγείται την τραγική ιστορία αγάπης μεταξύ των φανταστικών χαρακτήρων, της Marguerite Gautier, μιας εταίρας που πάσχει από μια αρρώστια (φυματίωση μάλλον) και του Armand Duval, ενός νεαρού αστού. Η Marguerite έχει το ψευδώνυμο La dame aux Camélias («H Κυρία με τις Καμέλιες») επειδή φοράει κόκκινη καμέλια όταν δεν είναι διαθέσιμη για έρωτα και μια λευκή καμέλια όταν είναι διαθέσιμη στους εραστές της. Ο Armand ερωτεύεται τη Marguerite και τελικά γίνεται ο εραστής της. Την πείθει να αφήσει τη ζωή της και να ζήσουν μαζί στην ύπαιθρο. Αυτή η ειδυλλιακή διακόπτεται διακόπτεται από τον πατέρα του Armand, ο οποίος, ανησυχώντας για το σκάνδαλο από την παράνομη σχέση, και φοβούμενος ότι έτσι θα δημιουργηθούν προβλήματα στο γάμο της αδερφής του Armand, πείθει τον Marguerite να φύγει. Μέχρι το θάνατο της Marguerite, ο Armand πιστεύει ότι τον άφησε για έναν άλλο άνδρα. Ο θάνατος του Marguerite περιγράφεται ως ατελείωτη αγωνία, κατά την οποία η Marguerite, που εγκαταλείφθηκε από όλους, εκφράζει τη λύπη της για το τι μπορεί να ήταν.

– Το διήγημα Nordenholt’s Million, του Alfred Walter Stewart‘s

Ο Alfred Walter Stewart (που ήταν χημικός) δημοσίευσε το 1923 το βιβλίο αυτό με το ψευδώνυμο J. J. Connington.  Η ιστορία αναφέρεται σε ένα στέλεχος βακτηρίων που έχει κατασκευαστεί με μηχανική και απονιτροποιεί σχεδόν όλα τα φυτά, προκαλώντας κατάρρευση της παραγωγής τροφίμων. Είναι μια εποχή κατά την οποία επιδημίες σαρώνουν και σκοτώνουν εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους (1918-1920 με την ισπανική γρίπη, 1919-1923 τύφος και άλλες επιδημίες)

– Η πανώλη (“La Peste”, “The Plague”), του Αλμπέρ Καμύ (Albert Camus)

Είναι από τα πιο σημαντικά έργα του Αλμπέρ Καμύ αλλά και της λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα. Είναι μια ιστορία για την ανθρώπινη ανθεκτικότητα μπροστά στον απίστευτο τρόμο αλλά και για το νόημα της ζωής. Είναι, όμως, και μια αλληγορία, αφού άρχισε να γράφεται την εποχή του ναζισμού και πρωτοδημοσιεύθηκε το 1947. Το βιβλίο του Καμύ αναφέρεται στη βουβωνική πανώλη που πλήττει τους ανθρώπους μιας πόλης της Αλγερίας.

“...Τους έβλεπες πια να διασχίζουν βιαστικοί τους δρόμους, γερμένοι μπροστά, φράζοντας μ’ ένα μαντίλι ή με το χέρι τους το στόμα. Το βράδυ, αντί οι άνθρωποι να μαζεύονται πολλοί μαζί προσπαθώντας να παρατείνουν τη διάρκεια αυτών των ημερών που καθεμιά τους μπορούσε να είναι κι η τελευταία γι’ αυτούς, συναντούσες μικρές ομάδες ατόμων που βιάζονταν να γυρίσουν στο σπίτι τους ή να χωθούν στα καφενεία. Έτσι, για μερικές μέρες, την ώρα του σούρουπου, που έπεφτε γρηγορότερα αυτή την εποχή, οι δρόμοι ήταν έρημοι και μόνος ο άνεμος θρηνολογούσε ανάμεσά τους ασταμάτητα. Μια μυρωδιά από φύκια και αρμύρα αναδιδόταν από την ταραγμένη και πάντα αόρατη θάλασσα. Και τότε τούτη η έρημη πόλη, ασπρισμένη από τη σκόνη, πλημμυρισμένη από μυρωδιές θαλασσινές, αντηχούσε από το ουρλιαχτό του ανέμου και βογκούσε σαν ένα νησί που το χτύπησε η συμφορά”.

– The Death of Grass, του Sam Youd

Εκδόθηκε το 1956. Ο Sam Youd υπέγραφε με το ψευδώνυμο John Christopher.

Αναφέρεται σε έναν τροποποιημένο ιό που καταστρέφει καλλιέργειες δημητριακών και ρυζιού καθώς και άλλα φυτά σε όλη την Ευρασία, προκαλώντας λιμό. Στην αρχή ο ιός προσβάλλει μόνο τα φυτά της Ασίας, όταν όμως χρησιμοποιείται ένα φυτοφάρμακο, ο ιός μεταλλάσσεται και αρχίζει να προσβάλει το σιτάρι και το κριθάρι και στην Ευρώπη και προκαλείται λιμός. Ο κόσμος λόγω της έλλειψης τροφίμων οδηγείται στο χάος, στη βία, στο “η δική μου ή η δική τους ζωή” για ένα κομμάτι ψωμί.

Ο έρωτας στα χρόνια της χολέρας (El amor en los tiempos del cólera, Love in the Time of Cholera), του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες (Márquez Gabriel García)

Εκδόθηκε το 1985. Αναφέρεται στον έρωτα δύο νέων, του Florentino Ariza και της Fermina Daza, την εποχή που η χολέρα πλήττει την Καραϊβική και ο θάνατος κυριαρχεί γύρω τους. Ο Δρ Juvenal Urbino, τον οποίο τελικά η Fermina παντρεύεται, έχει αφιερωθεί στην προσπάθεια αντιμετώπισης της χολέρας.

Η ιστορία λαμβάνει χώρα μεταξύ 1880 και 1930. Η βασική ιδέα του García Márquez είναι ότι η αρρώστια της αγάπης είναι κυριολεκτικά μια ασθένεια, μια ασθένεια συγκρίσιμη με τη χολέρα. Ο Florentino υποφέρει από αυτό ακριβώς, όπως μπορεί να υποφέρει από οποιαδήποτε ασθένεια. Στο τελευταίο κεφάλαιο, η δήλωση του καπετάνιου της “μεταφορικής πανούκλας” υπονοεί κάτι παρόμοιο.

Ο όρος χολέρα, όπως χρησιμοποιείται στην ισπανική γλώσσα, cólera, μπορεί επίσης να υποδηλώνει πάθος ή ανθρώπινη οργή και οργή στη θηλυκή της μορφή (το αγγλικό επιθετικό choleric έχει το ίδιο νόημα). Λαμβάνοντας υπόψη αυτό το νόημα, ο τίτλος έχει διπλή έννοια: χολέρα ως ασθένεια και χολέρα ως πάθος.

Περί τυφλότητος (Ensaio sobre a cegueira, Blindness), Ζοζέ ντε Σούζα Σαραμάγκου (Saramago José)

Το “Περί τυφλότητας” (1995) είναι η ιστορία μιας ανεξήγητης μαζικής επιδημίας τύφλωσης που πλήττει σχεδόν όλους σε μια ανώνυμη πόλη και της κοινωνικής καταστροφής που ακολουθεί. Η ξαφνική εμφάνιση, η ανεξήγητη προέλευση και η φύση της τύφλωσης προκαλούν πανικό και διάλυση της κοινωνικής τάξης, κυριαρχούν δολοφονικές επιθέσεις, βία, εγκλεισμός, παρακμή, εξαχρείωση. Η κυβέρνηση επιχειρεί να περιορίσει τη μόλυνση και να διατηρήσει την τάξη μέσω ολοένα και πιο κατασταλτικών και άκαμπτων μέτρων. Το άγχος σχετικά με τη διαθεσιμότητα τροφίμων, που προκαλείται από παρατυπίες στην παράδοση, υπονομεύει την αλληλεγγύη. Η έλλειψη οργάνωσης εμποδίζει τους “εσώκλειστους” να διανείμουν με δίκαιο τρόπο τρόφιμα ή δουλειές. Οι στρατιώτες στους οποίους έχει ανατεθεί να φυλάξουν το άσυλο και να φροντίζουν για την ευημερία των “εσώκλειστων”, γίνονται ολοένα και πιο αντιπαθητικοί, καθώς ο ένας στρατιώτης μετά από τον άλλο μολύνονται. Ο στρατός αρνείται να επιτρέψει την διανομή βασικών φαρμάκων, έτσι μια απλή λοίμωξη μετατρέπεται σε θανάσιμη. Φοβούμενοι μια προσπάθεια εξόδου, οι στρατιώτες πυροβολούν εναντίον ενός πλήθους “εσώκλειστων” που περιμένουν την παράδοση τροφίμων. Η κατάσταση χειροτερεύει. Μια ένοπλη ομάδα αποκτά τον έλεγχο των παραδόσεων τροφίμων, και επιβάλλει στερήσεις και βιασμούς.

Αντιμέτωποι με την πείνα, οι “εσώκλειστοι” συγκρούονται μεταξύ τους, και, αντί να αναπτυχθεί αλληλεγγύη, καίνε το άσυλο, ανακαλύπτοντας εκ των υστέρων ότι ο στρατός το έχει εγκαταλείψει. Κυκλοφορούν στην πόλη και καταστρέφουν αντί να συνεργαστούν. Το μυθιστόρημα παρακολουθεί από την άλλη την πορεία μιας μικρής ομάδας χαρακτήρων που είναι μεταξύ των πρώτων που έχουν πληγεί. Επικεντρώνει στη «σύζυγο του γιατρού», στον γιατρό-σύζυγό της, σε αρκετούς από τους ασθενείς του και σε άλλους, που βρίσκονται μαζί τυχαία. Από μια ανεξήγητα καλή τύχη, η γυναίκα του γιατρού έχει ξεφύγει από την τύφλωση (στην αρχή το κρύβει). Μετά από μακρά και τραυματική καραντίνα σε ένα άσυλο, η ομάδα συγκεντρώνεται και λειτουργεί σαν μια οικογένεια, σε μια προσπάθεια να επιβιώσει. Αγωνίζεται να μη χάσει την ανθρωπιά της κατά την επιδημία που δοκιμάζει τα πάντα. Το τελικό μήνυμα είναι αισιόδοξο: Ο γιατρός, η σύζυγός του και η καινούργια “οικογένεια” τους τελικά μετατρέπουν το ιατρείο σε σπίτι τους και οργανώνουν σε νέα βάση τη ζωής τους, όταν η τύφλωση εξαφανίζεται από την πόλη ξαφνικά, όπως ξαφνικά και ανεξήγητα είχε εμφανιστεί…

– The Stand του Stephen King

Πρόκειται για μια νουβέλα επιστημονικής φαντασίας (1978) που αναφέρεται σε έναν υπερ-ιό γρίπης, που δημιουργείται σε ένα εργαστήριο γενετικής μηχανικής, με την ονομασία “Project Blue”. Ο ιός “Captain Tripps” διαφεύγει στο περιβάλλον από μια αμερικανική στρατιωτική βάση και προκαλείται πανδημία. Σκοτώνεται μέσα σε ένα μήνα σχεδόν το σύνολο του πληθυσμού της γης (το 99.4%). Οι ελάχιστοι επιζώντες οργανώνουν ένα νέο κοινωνικό σύστημα, με δύο αντίπαλα στρατόπεδα και εμπλέκονται σε συνεχείς συγκρούσεις.

Το 1990 ο Stephen King ξαναδουλεύει το βιβλίο, το συμπληρώνει και διορθώνει, το προσαρμόζει σε νέες πραγματικότητες, και το εκτυπώνει ως Complete and Uncut Edition.

Το βιβλίο έχει πουλήσει πάνω από 4.500.000 αντίτυπα. Πολλοί ανατρέχουν σε αυτό μετά το ξέσπασμα της επιδημίας του κοροναϊού. Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι εδώ, κάποιοι υποστηρίζουν “ότι ο SARS-CoV2 είναι ένας γενετικά τροποποιημένος ιός, όπως αυτός που περιγράφεται στο έργο The Stand”, που διέφυγε από στρατιωτικά εργαστήρια, κατ’ άλλους Αμερικάνικα ή κατ’ άλλους Κινέζικα. Ο συγγραφέας αναγκάζεται να καλέσει τους πολίτες, μέσω Twitter (έχει 5.800.000 ακόλουθους), να κατανοήσουν ότι ο ιός που προκαλεί την πανδημία “δεν είναι τόσο σοβαρός όσο ο ιός στο βιβλίο του” και τους προτρέπει να πάρουν όλες τις δικαιολογημένες προφυλάξεις” (“No, coronavirus is NOT like THE STAND. It’s not anywhere near as serious. It’s eminently survivable. Keep calm and take all reasonable precautions”).

– Fever 1793, της Laurie Halse Anderson

Η συγγραφέας ξεκίνησε να γράφει το βιβλίο της διαβάζοντας το 1993 ένα άρθρο σε μια τοπική εφημερίδα για τον “πυρετό”, την επιδημία του 1793 που κατέστρεψε την Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ δύο αιώνες πριν. Το βιβλίο ξεκινάει με περιγραφή του πρωινού ξυπνήματος ενός κοριτσιού που το στριφογυρίζει ένα κουνούπι. Σε λίγο βρίσκει ένα ψόφιο ποντίκι. Αργότερα μαθαίνει ότι “Η Polly το κορίτσι που σερβίριζε στο Cook Coffeehouse ψήνεται στον πυρετό, τρία τέταρτα αργότερα βγάζει μια κραυγή, και πεθαίνει στο κρεβάτι της. Δεν ξέρουν τι ήταν”.

Ο καμβάς του μυθιστορήματος είναι η Φιλαδέλφεια (ΗΠΑ) στα τέλη του καλοκαιριού του 1793. Οι δρόμοι της είναι γεμάτοι από κουνούπια και φήμες για έναν πυρετό που σκοτώνει. Κάτω στις αποβάθρες πολλοί είναι άρρωστοι. Οι θάνατοι αυξάνονται. Όμως η 14χρονη Mattie Cook δεν σκέφτεται τον “πυρετό”. Ονειρεύεται το πώς θα μεγαλώσει τη μικρή οικογενειακή επιχείρηση.

Όταν, όμως, ο πυρετός πλησιάζει την οικογένειά της ξεκινάει την δική της μάχη για να μείνει ζωντανή.

– FEVER, της Deon Meyer

Η Νοτιο-Αφρικάνα συγγραφέας αστυνομικών μυθιστορημάτων περιγράφει στο βιβλίο της (2016) με λεπτομέρειες μια εποχή κατά την οποία ένας αερομεταφερόμενος, γενετικά τροποποιημένος, ιός που σχετίζεται με το AIDS έχει εξοντώσει το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού του πλανήτη. Ο Nico Storm, ένα νέο παιδί Afrikaner, και ο οραματιστής πατέρας του Willem, που μόλις έχει επιζήσει από τα άγρια σκυλιά και τον “Πυρετό”, θέλουν να οικοδομήσουν μαζί με μια ετερόκλητη παρέα – Hennie Fly, Domingo, Pastor Nkosi – μια νέα, φωτισμένη κοινωνία, σε μια περιοχή που είναι προστατευμένη από τον θανατηφόρο ιό. Ο “πυρετός” κάνει τους επιζήσαντες να στρέφονται ο ένας εναντίον του άλλου για τις πρώτες ύλες. Οι επιζήσαντες δίνουν συνεχώς μάχες με μια δολοφονική ομάδα. Το βιβλίο είναι λίγο οικολογικό, λίγο θρίλερ, λίγο περιπέτεια και λίγο συναισθηματικό (ο Νico ερωτεύεται μια νέα που έχει επιβιώσει του “Πυρετού”, την Sofia Bergman). Το βιβλίο έχει κυκλοφορήσει, εκτός της Ν. Αφρικής, και στις ΗΠΑ, στον Καναδά και στη Γερμανία.

Severance, της Ling Ma

Η επιδημία Shen Fever που έχει πλήξει τον πλανήτη πιστεύεται ότι προέρχεται από το Shenzhen, της Κίνας, την παγκόσμια πρωτεύουσα κατασκευής ηλεκτρονικών ειδών. Το Severance (2018) εξελίσσεται στις ΗΠΑ, στην δεκαετία ΄2010, πριν και κατά την διάρκεια της πανδημίας. Πριν σκοτώσει τα θύματά της, η επιδημία τα κάνει να επαναλαμβάνουν υποχρεωτικά, χωρίς να το συνειδητοποιούν και μέχρι να πεθάνουν, ως ζόμπι, πράγματα που συνήθιζαν να κάνουν. Μερικοί άνθρωποι έχουν ανεξήγητα ανοσία και προσπαθούν να επιβιώσουν μέσα στην αργή “αποκάλυψη”.

Η Candace Chen είναι μια millennial που ζει απομονωμένη στον πύργο γραφείων στο Μανχάταν, μέσα στη ρουτίνα: την δουλειά της, βλέποντας ταινίες με το φίλο της, αποφεύγοντας να σκέφτεται τους πρόσφατα αποθανόντες Κινέζους μετανάστες γονείς της. Επομένως, μόλις και παρατηρεί την βιβλική επιδημία που σαρώνει τον κόσμο. Η Candace Chen είναι τελικά μία από τους τελευταίους επιζώντες στη Νέα Υόρκη. Όταν η υποδομή της πόλης αρχίζει να καταρρέει, καθιστώντας σχεδόν αδύνατη την είσοδο στο γραφείο, μένει στους δρόμους, περπατάει με μια φωτογραφική μηχανή, βγάζει φωτογραφίες και τις ανεβάζει σε ένα blog που δημιούργησε πριν από χρόνια, το NY Ghost. Με την ελπίδα ότι οι εικόνες της “πεθαμένης πόλης” θα ωθήσουν τους άλλους να συνεισφέρουν νοσταλγικά οράματα για τον τόπο που κάποτε θεωρούσαν σπίτι τους. Ακολουθεί μια μικρή ομάδα, με επικεφαλής τον πεινασμένο για εξουσία Bob, στην πορεία τους προς το Facility, όπου, όπως υπόσχεται ο Bob, θα έχουν όσα χρειάζονται για να ξεκινήσουν εκ νέου την κοινωνία. Αλλά η Candace κουβαλάει ένα μυστικό που γνωρίζει ότι ο Bob θα εκμεταλλευτεί. Η Severance θεωρήθηκε ως μια πολιτική σάτιρα, ένα πολιτικό – αλληγορικό σχόλιο για τη ρουτίνα και τις χαμένες ευκαιρίες, μια πρόκληση για να κάνουμε περισσότερα από ό,τι απλώς μας βοηθάνε να επιβιώνουμε.

Το θέμα των επιδημιών ως πηγή έμπνευσης σε κόμικς

 Το θέμα των επιδημιών και των ιών αποτελεί πηγή έμπνευσης και για μια σειρά ιστοριών κόμικς, όπως:

Το Crossed του Garth Ennis,

απεικονίζει έναν μετα-την-αποκάλυψη κόσμο στον οποίο ένας σωματικός ιός έχει καταστρέψει τον πολιτισμό. Οι φορείς του ιού αναπτύσσουν ένα χαρακτηριστικό εξάνθημα στα πρόσωπά τους και δρουν ανεμπόδιστα, βιάζουν, σκοτώνουν ή βασανίζουν τους λίγους επιζώντες μη-μολυσμένους ανθρώπους.

– Το The Last Man του Brian K. Vaughan και της Pia Guerra,

ασχολείται με τη ζωή του Yorick Brown και του πιθήκου του Ampersand, σε μια εποχή κατά την οποία μια επιδημία εξαφανίζει τις αρσενικές μορφές ζωής στη Γη, αφήνοντας ολόκληρο τον πλανήτη στην εξουσία των γυναικών.

– Το The Walking Dead, μια σειρά 32 comics (2003-2019), των Robert Kirkman, Tony Moore, και Charlie Adlard περιγράφει τη ζωή μιας ομάδας επιζώντων σε ένα περιβάλλον γενικευμένης καραντίνας μετά από μια πλήρη καταστροφή – αποκάλυψη που προκάλεσαν ζόμπι, που αφήνεται να υπονοείται ότι είναι θύματα ενός ιού. Τα επεισόδια μεταφέρθηκαν και στην τηλεόραση, στην ομώνυμη τηλεοπτική σειρά.

“Πρέπει να κοιτάξετε τη φύση και θα δείτε ότι η ζωή είναι απλή. Πρέπει να επιστρέψουμε εκεί που βρισκόμασταν. Στο σημείο που ακολουθήσαμε λάθος δρόμο. Πρέπει να επιστρέψουμε στις θεμελιώδεις αρχές της ζωής. Χωρίς να βρομίζουμε το νερό”…

Από τον μονόλογο του Ντομένικο, στο τέλος της ταινίας «Νοσταλγία» (1983) του Αντρέι Ταρκόφσκι

* Ο Νίκος Χρυσόγελος είναι πρώην ευρωβουλευτής των Πράσινων, πρόεδρος της ΔΕ της κοινωνικής συνεταιριστικής επιχείρησης “Άνεμος Ανανέωσης” και μέλος του ελληνικού Φόρουμ Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας www.seforum.gr

Στην ελληνική γραμματεία υπάρχουν αναφορές σε λοιμούς / επιδημίες, τόσο στον Όμηρο (Ιλιάδα) και τον Θουκυδίδη (Πελοποννησιακός Πόλεμος) όσο και σε πιο σύγχρονους, όπως ο Παπαδιαμάντης, η Διδώ Σωτηρίου, ο Καραγάτσης, ο Ηλίας Βενέζης και ο Στρατής Μυριβήλης.

 Όμηρος, Ιλιάδα: Ο λοιμός (Μῆνις) που πλήττει τους Έλληνες του Αγαμέμνονα

Στην Ομήρου Ιλιάδα ο θεός θυμωμένος στέλνει στο στρατόπεδο των Αχαιών φοβερό λοιμό (Μῆνις).

“Μῆνιν ἄειδε, θεά, Πηληιάδεω Ἀχιλῆος

οὐλομένην, ἣ μυρί’ Ἀχαιοῖς ἄλγε’ ἔθηκε,

πολλὰς δ’ ἰφθίμους ψυχὰς Ἄϊδι προΐαψεν

ἡρώων, αὐτοὺς δὲ ἑλώρια τεῦχε κύνεσσιν

οἰωνοῖσί τε πᾶσι· Διὸς δ’ ἐτελείετο βουλή·

ἐξ οὗ δὴ τὰ πρῶτα διαστήτην ἐρίσαντε

Ἀτρεΐδης τε ἄναξ ἀνδρῶν καὶ δῖος Ἀχιλλεύς.

Τίς γάρ σφωε θεῶν ἔριδι ξυνέηκε μάχεσθαι;

Λητοῦς καὶ Διὸς υἱός· ὃ γὰρ βασιλῆι χολωθεὶς

νοῦσον ἀνὰ στρατὸν ὦρσε κακήν, ὀλέκοντο δὲ λαοί,

οὕνεκα τὸν Χρύσην ἠτίμασεν ἀρητῆρα

Ἀτρεΐδης…

….Ἔνθ’ ἄλλοι μὲν πάντες ἐπευφήμησαν Ἀχαιοὶ

αἰδεῖσθαί θ’ ἱερῆα καὶ ἀγλαὰ δέχθαι ἄποινα·

ἀλλ’ οὐκ Ἀτρεΐδῃ Ἀγαμέμνονι ἥνδανε θυμῷ,

ἀλλὰ κακῶς ἀφίει, κρατερὸν δ’ ἐπὶ μῦθον ἔτελλε·

«Μή σε, γέρον κοίλῃσιν ἐγὼ παρὰ νηυσὶ κιχείω

ἢ νῦν δηθύνοντ’ ἢ ὕστερον αὖτις ἰόντα,

μή νύ τοι οὐ χραίσμῃ σκῆπτρον καὶ στέμμα θεοῖο·

τὴν δ’ ἐγὼ οὐ λύσω· πρίν μιν καὶ γῆρας ἔπεισιν

ἡμετέρῳ ἐνὶ οἴκῳ ἐν Ἄργεϊ, τηλόθι πάτρης,

ἱστὸν ἐποιχομένην καὶ ἐμὸν λέχος ἀντιόωσαν·

ἀλλ’ ἴθι μή μ’ ἐρέθιζε, σαώτερος ὥς κε νέηαι.»

Ὣς ἔφατ’· ἔδεισεν δ’ ὁ γέρων καὶ ἐπείθετο μύθῳ·

βῆ δ’ ἀκέων παρὰ θῖνα πολυφλοίσβοιο θαλάσσης·

πολλὰ δ’ ἔπειτ’ ἀπάνευθε κιὼν ἠρᾶθ’ ὁ γεραιὸς

Ἀπόλλωνι ἄνακτι, τὸν ἠύκομος τέκε Λητώ·

«Κλῦθί μευ, Ἀργυρότοξ’, ὃς Χρύσην ἀμφιβέβηκας

Κίλλάν τε ζαθέην Τενέδοιό τε ἶφι ἀνάσσεις,

Σμινθεῦ, εἴ ποτέ τοι χαρίεντ’ ἐπὶ νηὸν ἔρεψα,

ἢ εἰ δή ποτέ τοι κατὰ πίονα μηρί’ ἔκηα

ταύρων ἠδ’ αἰγῶν, τὸδε μοι κρήηνον ἐέλδωρ·

τίσειαν Δαναοὶ ἐμὰ δάκρυα σοῖσι βέλεσσιν.»

Ὣς ἔφατ’ εὐχόμενος, τοῦ δ’ ἔκλυε Φοῖβος Ἀπόλλων,

βῆ δὲ κατ’ Οὐλύμποιο καρήνων χωόμενος κῆρ,

τόξ’ ὤμοισιν ἔχων ἀμφηρεφέα τε φαρέτρην·

ἔκλαγξαν δ’ ἄρ’ ὀιστοὶ ἐπ’ ὤμων χωομένοιο,

αὐτοῦ κινηθέντος· ὁ δ’ ἤιε νυκτὶ ἐοικώς·

ἕζετ’ ἔπειτ’ ἀπάνευθε νεῶν, μετὰ δ’ ἰὸν ἕηκε·

δεινὴ δὲ κλαγγὴ γένετ’ ἀργυρέοιο βιοῖο·

οὐρῆας μὲν πρῶτον ἐπῴχετο καὶ κύνας ἀργούς,

αὐτὰρ ἔπειτ’ αὐτοῖσι βέλος ἐχεπευκὲς ἐφιεὶς

βάλλ’· αἰεὶ δὲ πυραὶ νεκύων καίοντο θαμειαί.

Ἐννῆμαρ μὲν ἀνὰ στρατὸν ᾤχετο κῆλα θεοῖο,

τῇ δεκάτῃ δ’ ἀγορὴν δὲ καλέσσατο λαὸν Ἀχιλλεύς·

τῷ γὰρ ἐπὶ φρεσὶ θῆκε θεὰ λευκώλενος Ἥρη·

κήδετο γὰρ Δαναῶν, ὅτι ῥα θνήσκοντας ὁρᾶτο·

οἳ δ’ ἐπεὶ οὖν ἤγερθεν ὁμηγερέες τ’ ἐγένοντο,

τοῖσι δ’ ἀνιστάμενος μετέφη πόδας ὠκὺς Ἀχιλλεύς…”

Ιλιάδα, Ραψωδία Α

Τη μάνητα, θεά, τραγούδα μας του ξακουστού Αχιλλέα,

ανάθεμά τη, πίκρες που ‘δωκε στους Αχαιούς περίσσιες

και πλήθος αντρειωμένες έστειλε ψυχές στον Άδη κάτω

παλικαριών, στους σκύλους ρίχνοντας να φάνε τα κορμιά τους

και στα όρνια ολούθε – έτσι το θέλησε να γίνει τότε ο Δίας-

απ’ τη στιγμή που πρωτοπιάστηκαν και χώρισαν οι δυο τους,

του Ατρέα ο γιος ο στρατοκράτορας κι ο μέγας Αχιλλέας.

Ποιος τάχα απ’ τους θεούς τους έσπρωξε να μπούνε σ’ έτοια αμάχη;

Του Δία και της Λητώς τους έσπρωξεν ο γιος, που με το ρήγα

ολιάζοντας κακιά εξεσήκωσεν αρρώστια και πεθαίναν

στρατός πολύς· τι δε σεβάστηκεν ο γιος του Ατρέα το Χρύση,

του θεού το λειτουργό·…

…Οι Αργίτες οι άλλοι ευτύς με μια φωνή να σεβαστούν εκράξαν

το λειτουργό, και τα περίλαμπρα ν’ αποδεχτούνε δώρα·

όμως του Ατρείδη του Αγαμέμνονα δεν άρεσε η βουλή τους,

μόν’ τον κακόδιωχνε, και του ‘ριχνε βαριά φοβέρα ακόμα:

«Το νου σου, εγώ μη σ’ έβρω, γέροντα, στα βαθουλά καράβια,

για τώρα εδώ να κοντοστέκεσαι για να διαγέρνεις πάλε,

μη ουδέ ραβδί κι ουδέ και στέφανα του Φοίβου σε γλιτώσουν.

Δε λευτερώνω εγώ την κόρη σου, πριν μου γεράσει πρώτα

στο Άργος, μακριά από την πατρίδα της, στο αρχοντικό μου μέσα, 

στον αργαλειό τη μέρα, ταίρι μου τη νύχτα στο κρεβάτι.

Μόν’ τράβα, μη μου ανάβεις τα αίματα, γερός αν θες να φύγεις.»

Είπε, κι ο γέροντας φοβήθηκε κι υπάκουσε στο λόγο·

πήρε βουβός του πολυτάραχου γιαλού τον άμμον άμμο,

κι ως μάκρυνε, το ρήγα Απόλλωνα, της ομορφομαλλούσας

Λητώς το γιο, με θέρμη ο γέροντας ν’ ανακαλιέται επήρε:

«Επάκουσέ μου, ασημοδόξαρε, που κυβερνάς τη Χρύσα

και την τρισάγια Κίλλα, κι άσφαλτα την Τένεδο αφεντεύεις,

Ποντικοδαίμονα, αν σου στέγασα ναό χαριτωμένο

κάποτε ως τώρα εγώ, για αν σου ‘καψα παχιά μεριά ποτέ μου,

γιδίσια για ταυρίσια, επάκουσε, και δώσε να πλερώσουν

οι Δαναοί με τις σαγίτες σου τα δάκρυα που ‘χω χύσει!»

Είπε, και την ευκή του επάκουσεν ο Απόλλωνας ο Φοίβος,

κι απ’ την κορφή του Ολύμπου εχύθηκε θυμό γεμάτος, κι είχε

δοξάρι και κλειστό στις πλάτες του περάσει σαϊτολόγο·

κι αντιβροντούσαν οι σαγίτες του στις πλάτες, μανιασμένος

καθώς τραβούσε· και κατέβαινε σαν τη νυχτιά τη μαύρη.

Κάθισε αλάργα απ’ τα πλεούμενα κι ευτύς σαγίτα ρίχνει,

και το ασημένιο του αντιδόνησε τρομαχτικά δοξάρι.

Τις μούλες πρώτα πρώτα δόξευε και τους γοργούς τους σκύλους,

μετά τις μυτερές του ρίχνοντας σαγίτες τους ανθρώπους

σαγίτευε· κι άναβαν άπαυτα για τους νεκρούς οι φλόγες.

Μέρες εννιά απολιόταν πάνω τους το θείο σαγιτοβόλι,

κι απά στις δέκα πια τη σύναξη συγκάλεσε ο Αχιλλέας·

η Ήρα, η θεά η κρουσταλλοβράχιονη, τον είχε λέω φωτίσει,

περίσσια που γνοιαζόταν, βλέποντας οι Αργίτες να πεθαίνουν.

Κι εκείνοι τότε αφού μαζώχτηκαν κι όλοι μαζί βρεθήκαν,

πήρε ο Αχιλλέας ο φτεροπόδαρος κι ορθός μιλούσε ομπρός τους:

Μετάφραση: Καζαντζάκη-Κακριδή

Ίσως η αναφορά αυτή στον Όμηρο είναι μια από τις πιο παλιές περιγραφές επιδημιών, λοιμών, που σάρωναν τους στρατούς, όπως ο τύφος, η δυσεντερία κ.ά. Οι ασθένειες “πρώτα πλήττουν τα μουλάρια και τους σκύλους και μετά τους ανθρώπους. ΟΙ φωτιές δεν σταματάνε να καίνε πτώματα”. Στη Ραψωδία, βέβαια, ο Όμηρος αποδίδει την ασθένεια στη θεϊκή οργή, ως αποτέλεσμα μιας άδικης συμπεριφοράς, ασέβειας, που προκαλεί τη Μῆνι.

Ο λοιμός των Αθηνών

Η νόσος (ο λοιμός) των Αθηνών, στο έργο του Θουκυδίδη “Πελοποννησιακός Πόλεμος”, 99. Ἱστορίαι 2, 47-54 (ο ίδιος ο Θουκυδίδης προσβλήθηκε από τη νόσο, όπως περιγράφει στο έργο) είναι μια από τις πιο αναλυτικές περιγραφές επιδημίας στην αρχαιότητα:

“…Η νόσος ήρχισε το πρώτον, ως λέγεται, από την νοτίως της Αιγύπτου κειμένην Αιθιοπίαν, από όπου κατέβη έπειτα εις την Αίγυπτον και την Λιβύην και επεξετάθη εις το πλείστον μέρος της Περσικής αυτοκρατορίας. Εις δε την πόλιν των Αθηνών ενέσκηψεν αιφνιδίως και προσέβαλε κατά πρώτον τους κατοίκους του Πειραιώς, και διά τούτο ελέχθη από αυτούς ότι οι Πελοποννήσιοι είχαν ρίψει δηλητήριον εις τας δεξαμενάς, διότι κρήναι δεν υπήρχαν ακόμη εκεί. Αλλ᾽ ύστερον έφθασε και εις την άνω πόλιν και από τότε ηύξησε μεγάλως η θνησιμότης.

Καθείς δε, είτε ιατρός είτε άπειρος της ιατρικής, ημπορεί, αναλόγως της ατομικής του κρίσεως, να ομιλή περί της πιθανής προελεύσεώς της και περί των αιτίων, τα οποία νομίζει ικανά να επιφέρουν τοιαύτην διατάραξιν των υγιεινών συνθηκών. Αλλ᾽ εγώ, που και ο ίδιος έπαθα από την νόσον, και με τα ίδια τα μάτια μου είδα άλλους πάσχοντας, θα εκθέσω την πραγματικήν της πορείαν και θα περιγράψω τα συμπτώματά της, η ακριβής παρατήρησις των οποίων θα επιτρέψη ασφαλέστερον εις τον καθένα που θα ήθελε να τα σπουδάση επιμελώς να κάμη την διάγνωσίν της, εάν ποτέ ήθελε και πάλιν ενσκήψει.

Το έτος τω όντι εκείνο, κατά κοινήν ομολογίαν, έτυχε μέχρι της στιγμής της εισβολής της νόσου να είναι κατ᾽ εξοχήν απηλλαγμένον από άλλας ασθενείας. Εάν όμως κανείς υπέφερε τυχόν προηγουμένως από καμίαν άλλην ασθένειαν, όλαι κατέληγαν εις αυτήν. Όσοι εξ άλλου ήσαν ώς τότε υγιείς, χωρίς καμίαν φανεράν αιτίαν, προσεβάλλοντο αιφνιδίως από πονοκέφαλον με ισχυρόν πυρετόν και ερυθήματα και φλόγωσιν των οφθαλμών, και το εσωτερικόν του στόματος, ο φάρυγξ και η γλώσσα εγίνοντο ευθύς αιματώδη, και η εκπνοή ήτον αφύσικος και δυσώδης. Κατόπιν των φαινομένων αυτών, επηκολούθουν πτερνισμοί και βραχνάδα, και μετ᾽ ολίγον το κακόν κατέβαινεν εις το στήθος, συνοδευόμενον από ισχυρόν βήχα. Και όταν προσέβαλλε τον στόμαχον, επροκάλει ναυτίαν, και ταύτην επηκολούθουν, με μεγάλην μάλιστα ταλαιπωρίαν, εμετοί χολής, όσοι περιγράφονται υπό των ιατρών. Και εις άλλους μεν αμέσως, εις άλλους δε πολύ βραδύτερον, παρουσιάζετο τάσις προς εμετόν ατελεσφόρητος, προκαλούσα ισχυρόν σπασμόν, ο οποίος εις άλλους μεν κατέπαυεν, εις άλλους δε εξηκολούθει επί πολύ.

Το σώμα εξωτερικώς δεν παρουσιάζετο πολύ θερμόν εις την αφήν, ούτε ήτο ωχρόν, αλλ᾽ υπέρυθρον, πελιδνόν, έχον εξανθήματα μικρών φλυκταινών και ελκών. Εσωτερικώς όμως εθερμαίνετο τόσον πολύ, ώστε οι ασθενείς δεν ηνείχοντο ούτε τα ελαφρότατα ενδύματα ή σινδόνια, και επέμεναν να είναι γυμνοί, και μεγίστην ησθάνοντο ευχαρίστησιν, αν ημπορούσαν να ριφθούν εντός ψυχρού ύδατος. Πολλοί δε πράγματι, οι οποίοι είχαν μείνει ανεπιτήρητοι, ερρίφθησαν εις δεξαμενάς, διότι κατετρύχοντο από δίψαν άσβεστον, αφού και το πολύ και το ολίγον ποτόν εις ουδέν ωφέλει.

Και η αδυναμία τού ν᾽ αναπαυθούν, καθώς και η αϋπνία, τους εβασάνιζαν διαρκώς. Και το σώμα, εφόσον η νόσος ήτο εις την ακμήν της, δεν κατεβάλλετο, αλλ᾽ αντείχε καταπληκτικώς εις την ταλαιπωρίαν, ώστε ή απέθνησκαν οι πλείστοι την εβδόμην ή ενάτην ημέραν εκ του εσωτερικού πυρετού, πριν εξαντληθούν εντελώς αι δυνάμεις των, ή, εάν διέφευγαν την κρίσιν, η νόσος κατήρχετο περαιτέρω εις την κοιλίαν και επροκάλει ισχυράν έλκωσιν, και συγχρόνως επήρχετο ισχυρά διάρροια, ούτως ώστε κατά το μεταγενέστερον τούτον στάδιον οι πολλοί απέθνησκαν από εξάντλησιν. Διότι το νόσημα, αφού ήρχιζεν από την κεφαλήν, όπου το πρώτον εγκαθίστατο, εξετείνετο βαθμηδόν εφ᾽ όλου του σώματος, και αν κανείς ήθελε διαφύγει τον θάνατον, προσέβαλλε τα άκρα, όπου άφηνε τα ίχνη του. Καθόσον το νόσημα προσέβαλλε και τα αιδοία και τα άκρα των χειρών και ποδών, και πολλοί χάνοντες αυτά εσώζοντο, μερικοί μάλιστα έχαναν και τους οφθαλμούς. Άλλοι πάλιν, ευθύς μετά την θεραπείαν, επάθαιναν γενικήν αμνησίαν και δεν ανεγνώριζαν ούτε εαυτούς, ούτε τους οικείους των…”

Ίσως πράγματι η επιδημία – και τα αποτελέσματα της που περιγράφει αναλυτικά ο Θουκυδίδης – να προήλθε από την Αίγυπτο. Στα βιβλικά κείμενα, δύο από τις δέκα πληγές του Φαραώ, αναφέρονται σε επιδημίες: “Επιδημία έπληξε όλα τα κοπάδια των Αιγυπτίων, και κάθε είδους ζωντανά της Αιγύπτου άρχισαν να ψοφούν», ενώ “άνθρωποι και ζώα γέμισαν εξανθήματα, μεγάλα σπυριά και πληγές”. Ίσως, λοιπόν, πράγματι να είναι σωστή η ερμηνεία για την μεταφορά της νόσου από την Αίγυπτο στην Αθήνα, αφού γνωρίζουμε σήμερα ότι υπήρχαν κάποιες ενδημικές ασθένειες στη χώρα αυτή με παρόμοια συμπτώματα.

Τον λοιμό περιγράφει και ο Ρωμαίος φιλόσοφος Λουκρήτιος τον 1ο π.Χ, αιώνα. Στο έργο του Περί της φύσεως των πραγμάτων, στο Έκτο βιβλίο του εξηγεί τα διάφορα φυσικά φαινόμενα: τις αστραπές, τoυς κεραυνούς, τους σεισμούς, το Ηφαίστειο της Αίτνας, την πλημμύρα του Νείλου και τελειώνει με μια εκτενή περιγραφή του λοιμού των Αθηνών. Φαίνεται ότι είχε μελετήσει το έργο ενός γιατρού, ο οποίος πέθανε το 430 π.Χ., ενώ βρίσκονταν στην Αθήνα για να καταπολεμήσει την επιδημία.

Το 1994-95 ανακαλύφθηκαν σε μαζικό τάφο στον Κεραμικό υπολείμματα σκελετών, από τα οποία οι αρχαιολόγοι κατάφεραν να αναπαραστήσουν τον σκελετό μιας εντεκάχρονης κοπέλας στην οποία έδωσαν το όνομα Μύρτις. Η ανάλυση των οστών της Μύρτιδος κατέδειξε πως αυτή και άλλα 2 άτομα των οποίων οι σκελετοί ανασκάφτηκαν από τον μαζικό τάφο, πέθαναν από τον λοιμό που έπληξε την Αθήνα το 430 π.Χ. Ο λοιμός που ξέσπασε στο 2ο έτος του Πελοποννησιακού πολέμου αλλά επανήλθε και επόμενες χρονιές, φαίνεται ότι έπληξε και άλλες Μεσογειακές περιοχές, όπως αναφέρει και ο Θουκυδίδης. Στην πόλη των Αθηνών είχε συγκεντρωθεί μεγάλος αριθμός πολιτών και είχε αρχίσει να δημιουργείται έλλειψη τροφίμων. Ο λοιμός έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξή του πολέμου και οδήγησε σε παρακμή της Αθήνας, αφού θέρισε ένα μεγάλο ποσοστό, το 1/3 έως το 1/4, των κατοίκων της Αθήνας (75-100.000), μεταξύ των οποίων και πολλούς στρατιώτες και τις ηγεσίες του στρατού και του ναυτικού σε μια κρίσιμη στιγμή του πολέμου, ενώ προκάλεσε μεγάλη αναταραχή στην πόλη. Στο λοιμό πέθαναν, μεταξύ άλλων ο Περικλής, η γυναίκα του και τα 2 παιδιά τους. Από τους πρώτους που πέθαιναν ήταν οι γιατροί που έρχονταν σε επαφή συνεχώς με ασθενείς, ενώ δεν ήξεραν τι να κάνουν, πώς να θεραπεύσουν την ασθένεια. Έχουν γίνει πολλές υποθέσεις για την ασθένεια με βάση τα συμπτώματα που περιγράφει ο Θουκυδίδης, αλλά δεν υπάρχει συμφωνία ως προς τα ποια ήταν.

Ο λοιμός των Αθηνών απεικονίστηκε (ελαιογραφία) από τον Ολλανδό ζωγράφο Michael Sweerts (1618-1664) στο έργο του “Plague in an Ancient City”

Ακραία καιρικά φαινόμενα και ο λοιμός/Πανώλη του Ιουστινιανού στον Προκόπιο

Υπέρ των πολέμων λόγοι, Προκόπιος ὁ Καισαρεύς (Procopius of Caesarea, Procopius Caesariensis). Ιστοριογραφικό έργο σε οκτώ βιβλία, που καλύπτουν την περίοδο 527 – 553/554. Περιγράφει μεταξύ άλλων τα ακραία καιρικά φαινόμενα που συνέβησαν το 535-536 – τα οποία ορισμένοι θεωρούν ότι συνέβαλαν στην πανδημία της πανώλης – την “πανώλη του Ιουστινιανού” (η πρώτη εμφάνιση 541-542): “«κατά τη διάρκεια αυτού του έτους έλαβε χώρα ο φοβερότερος οιωνός, γιατί ο ήλιος έδωσε το φως του χωρίς φωτεινότητα … και φαινόταν εξαιρετικά έντονα σαν έκλειψη ηλίου, διότι οι σκιές που σχηματίζονταν (στο έδαφος) δεν ήταν σαφείς» (XIV, βιβλίο για Πολέμους εναντίον Βανδάλων). Τα ακραία καιρικά φαινόμενα – τα πιο παρατεταμένα βραχυπρόθεσμα επεισόδια κλιματικής ψύξης στο Βόρειο Ημισφαίριο τα τελευταία 2.000 χρόνια, όπως για παράδειγμα χιόνι τον Αύγουστο στην Κίνα – αποδίδονται από ερευνητές στην συγκέντρωση στην ατμόσφαιρα τεράστιας ποσότητας σκόνης, που μάλλον προέρχονταν από μεγάλη έκρηξη ηφαιστείου (έχουν γίνει πολλές υποθέσεις για το ποιο θα μπορούσε να είναι αυτό), που προκάλεσε πτώση της θερμοκρασίας παγκοσμίως, καταστροφή καλλιεργειών και λιμό από την Κίνα μέχρι τη Λατινική Αμερική. Τα φαινόμενα αυτά περιγράφονται και σε άλλα χρονικά. Στο έργο του (II.xxii-xxxiii) ο Προκόπιος περιγράφει πώς μολύνονταν οι άνθρωποι (αναμειγνύοντας στην αφήγησή και “δαιμονικά στοιχεία” που “μεταφέρουν την ασθένεια στο σώμα των ανθρώπων”).

«Ὑπὸ δὲ τοὺς χρόνους τούτους λοιμὸς γέγονεν, ἐξ οὗ δὴ ἅπαντα ὀλίγου ἐδέησε τὰ ἀνθρώπεια ἐξίτηλα εἶναι. ἅπασι μὲν οὖν τοῖς ἐξ οὐρανοῦ ἐπισκήπτουσιν ἴσως ἂν καὶ λέγοιτό τις ὑπ’ ἀνδρῶν τολμητῶν αἰτίου λόγος, οἷα πολλὰ φιλοῦσιν οἱ ταῦτα δεινοὶ αἰτίας τερατεύεσθαι οὐδαμῆ ἀνθρώπῳ καταληπτὰς οὔσας, φυσιολογίας τε ἀναπλάσσειν ὑπερορίους, ἐξεπιστάμενοι μὲν ὡς λέγουσιν οὐδὲν ὑγιὲς, ἀποχρῆν δὲ ἡγούμενοι σφίσιν, ἤν γε τῶν ἐντυγχανόντων τινὰς τῷ λόγῳ  ἐξαπατήσαντες πείσωσι»

Κατά τη γνώμη του, απλώθηκε η επιδημία από την Αίγυπτο, στη Συρία, στην Κωνσταντινούπολη και μετά παντού στη Μεσόγειο και στην Περσία.

Δίνει όμως και συγκλονιστικά στοιχεία για τις :επιπτώσεις της επιδημίας στον πληθυσμό και στη ζωή της Κωνσταντινούπολης

“Τώρα η ασθένεια στο Βυζάντιο διήρκεσε τέσσερις μήνες και η μεγαλύτερη μολυσματικότητα της διήρκεσε περίπου τρεις. Στην αρχή οι θάνατοι ήταν λίγο περισσότεροι από το φυσιολογικό, τότε η θνησιμότητα αυξήθηκε ακόμη περισσότερο, και στη συνέχεια οι νεκροί έφτασαν τις πέντε χιλιάδες κάθε μέρα, και πάλι έφτασαν ακόμη και τις δέκα χιλιάδες και ακόμη περισσότεροι”… Στη συνέχεια περιγράφει τις αλλαγές στον κοινωνικό ιστό και το χάος που προκλήθηκε καθώς και την διάθεση χρημάτων από τον αυτοκράτορα ώστε να θάβονται οι νεκροί που δεν είχαν κάποιον να φροντίσει για την ταφή τους. Αφού γέμισαν οι αυλές των σπιτιών, γέμισαν στην πορεία και τα μέρη γύρω από την πόλη, στις στέγες ή τους πέταγαν στη θάλασσα.

Η ερμηνεία για την διαδρομή της πανώλης μέχρι την Κωνσταντινούπολη που δίνει ο Προκόπιος, έχει αμφισβητηθεί από κάποιους σύγχρονους ερευνητές. Για παράδειγμα, ο γιατρός Τσιάμης Κωνσταντίνος (2010, Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών – ΕΚΠΑ), στην διδακτορική διατριβή του “Ιστορική και επιδημιολογική προσέγγιση της πανώλους κατά τους βυζαντινούς χρόνους (330-1453 μ.Χ.)” συνδυάζει ιστορική και ιατρική έρευνα, μια διεπιστημονική προσέγγιση των επιδημιών, συγκεντρώνοντας πολλές διαφορετικές πηγές βυζαντινών κι εκκλησιαστικών συγγραφέων (Ευσέβιος, Ιωάννης Χρυσόστομος, Προκόπιος, Ιωάννης της Εφέσου, Αγαθίας, Ιωάννης Μαλάλας, Παύλος Διάκονος, Μιχαήλ Σύριος, Πατριάρχης Νικηφόρος, ) κάνει μια εκτενή παρουσίαση των επιδημιών που έπληξαν τη Βυζαντινή αυτοκρατορία και γειτονικές περιοχές και παρουσιάζει εναλλακτικά σενάρια για το ξέσπασμα και την διάδοσή τους: “Η πανώλη έπληξε την Κωνσταντινούπολη δέκα φορές σε χρονικά διαστήματα 11-17 ετών, με ένα μέσο όρο 14,2 έτη. Στα 208 χρόνια της Πρώτης Πανδημίας σημειώνονται συνολικά 79 επιδημίες με μέσο όρο διάρκειας τα 2 έτη. Η μελέτη της περιοδικότητας προσεγγίστηκε επίσης με διαφορετικό τρόπο, όχι δηλαδή με βάση το κλασσικό μοντέλο του ρόλου των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, αλλά με στοιχεία για την πιθανή ύπαρξη φυσικών εστιών στη Βυζαντινή αυτοκρατορία, κυρίως στις επαρχίες της Παλαιστίνης, Συρίας και Μεσοποταμίας.

Η μελέτη της Δεύτερης Πανδημίας, του Μαύρου Θανάτου, κινήθηκε επίσης σε τέσσερις άξονες: τη διασπορά της νόσου στη Βυζαντινή αυτοκρατορία και την Κεντρική Μεσόγειο, την κοιτίδα προέλευσης του Μαύρου Θανάτου, το πρόβλημα της κλινικής μορφής των επιδημιών της Δεύτερης Πανδημίας και την ομαδοποίηση όλων των επιδημικών κυμάτων της περιόδου 1347-1453. Σχετικά με τη εξάπλωση της νόσου, η μελέτη κατέληξε στην κατάρριψη του μύθου της αφήγησης του de Mussi αναφορικά με τη διασπορά της πανώλους κατά το 14ο αιώνα και πρότεινε ένα εναλλακτικό δρομολόγιο της επιδημίας από τη Κριμαία στην Κωνσταντινούπολη του 1347. Το πρόβλημα της προέλευσης του Μαύρου Θανάτου μελετήθηκε σε συνδυασμό επιδημιολογικών και ιστορικών δεδομένων σε σχέση και με τα επιδημιολογικά συμπεράσματα της Πρώτης Πανδημίας. Λαμβάνοντας υπόψη τους βιότυπους της Yersinia pestis που ανευρέθησαν στις περιοχές της Υπερκαυκασίας και της Κεντρικής Ασίας, τα επιδημιολογικά χαρακτηριστικά της ενζωοτίας των άγριων τρωκτικών της Δυτικής Ασίας αλλά και τα ιστορικά στοιχεία, προτάθηκε μια εναλλακτική πορεία. Σε συνέχεια της άποψης που διατυπώθηκε για την πιθανή ύπαρξη φυσικής ενζωοτικής εστίας στην περιοχή της Συρίας και της Μεσοποταμίας θα μπορούσε να θεωρηθεί πιθανή και εφικτή η σταδιακή μεταφορά της Yersinia pestis από τη Μέση Ανατολή προς την Ανατολή.

Σύμφωνα με την εναλλακτική πορεία που προτάθηκε, "η πανώλη πρέπει σταδιακά να εξαπλώθηκε βόρεια προς την Κασπία Θάλασσα και τον Καύκασο. Η νόσος στη συνέχεια μέσω του Βόρειου Ιράκ και του Κουρδιστάν κινήθηκε Ανατολικά προς τις στέπες της Κεντρικής Ασίας. Στη μετακίνηση αυτή, σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε η ενζωοτία των τρωκτικών της περιοχής του Καυκάσου η οποία προσέβαλλε άλλα είδη τρωκτικών της Δυτικής Ασίας, όπως οι μαρμότες και οι ζερβίλλοι, καθιστώντας κατά αυτό τον τρόπο τις περιοχές αυτές ενζωοτικές. H Yersinia pestis προφανώς κατάφερε να επιβιώσει στις δύσκολες περιβαλλοντολογικές συνθήκες της περιοχής εκμεταλλευόμενη έναν ιδιαίτερο φυσιολογικό μηχανισμό, αυτόν της χειμερίας νάρκης. Υπό αυτό το πρίσμα δεν θα πρέπει να αποκλειστεί πλήρως η περίπτωση της συντήρησης της Yersinia pestis μέσω επιδεκτικών πληθυσμών τρωκτικών καθιστώντας έτσι τη νόσο ενζωοτική στις περιοχές του Καυκάσου, πολύ πριν από την πρώτη επίσημη καταγραφή της επανεμφάνιση της πανώλους στη Νοτιοανατολική Ρωσία το 1346.

Από τη μελέτη των επιδημιών του Μαύρου Θανάτου στο Βυζάντιο διακρίθηκαν εννέα επιδημικά κύματα, έντεκα επιδημικές εκρήξεις αλλά και 17 περίοδοι ελεύθερες από την ασθένεια. Από τη γεωγραφική κατανομή των επιδημιών φαίνεται ότι η Κωνσταντινούπολη με τα περίχωρά της και η Πελοπόννησος ήταν οι περιοχές που επλήγησαν περισσότερο, ακολουθούμενες από την Κρήτη, την Κύπρο και τα νησιά του Ιονίου Πελάγους. Η Κωνσταντινούπολη φαίνεται ότι ήταν η πόλη που έπληττε πιο συχνά η νόσος με μια συχνότητα 11,1 έτη κατά μέσο όρο.

…Κατά την Πρώτη Πανδημία οι επιδημίες έχουν μέσο όρο διάρκειας τα 2 έτη, ενώ τα διαστήματα που δεν εμφανίζεται επιδημία 4,5 χρόνια. Αντίστοιχα στο Μαύρο Θάνατο ο μέσος όρος διάρκειας είναι 2,5 και 3,2.

Από τη μελέτη των στοιχείων αυτών φαίνεται ότι οι επιδημίες του Μαύρου Θανάτου είχαν μεγαλύτερο μέσο όρο διάρκειας από αυτές του Λοιμού του Ιουστινιανού αλλά ο μέσος όρος διάρκειας των άνοσων περιόδων τους ήταν μικρότερος. Ίσως για το λόγο αυτό τα επιδημικά κύματα του Μαύρου Θανάτου στο Βυζαντινό, και μετέπειτα Οθωμανικό, χώρο συνέχισαν με αμείωτη ένταση έως τα τέλη του 16ου αιώνα”

– “Ο Βαρδιάνος στα σπόρκα” του Παπαδιαμάντη

Ο Παπαδιαμάντης στο διήγημα «Βαρδιάνος στα σπόρκα» (Άπαντα, σελ 541) αναφέρεται στην έξαρση της χολέρας το 1865. Ο «Βαρδιάνος στα σπόρκα» αποτελεί χρονικό του έκτακτου λοιμοκαθαρτηρίου στη νήσο Τουγκριά των Σποράδων. Όπως γράφει ο Παπαδιαμάντης: «Εναντίον της χολέρας τοῦ 1865 διετάχθησαν εν Ελλάδι μακραί και αυστηραί καθάρσεις. Τότε τα νεόκτιστα λοιμοκαθαρτήρια του τόπου δεν ήρκεσαν πλέον και δεν εκρίθησαν κατάλληλα διά τον σκοπόν των καθάρσεων, και διετάχθη προς τοις άλλοις να συσταθή έκτακτον λοιμοκαθαρτήριον επί της ερημονήσου Τσουγκριά. Τας πρώτας ημέρας του Αυγούστου είχαν καταπλεύσει ολίγα πλοία. Μετά δύο ή τρεις ημέρας ο αριθμός των κατάπλων εδιπλασιάσθη.…” . Η πλοκή του διηγήματος αφορά τη γραία Σκεύω η οποία μεταμφιέζεται σε άντρα και γίνεται βαρδιάνος, δηλαδή φύλακας στα σπόρκα, τα καράβια που είχαν μολυνθεί από τη χολέρα, προκειμένου να σώσει τον γιο της, ο οποίος «Εικοσαέτης, άγαμος, ήτο λοστρόμος μ’ έν εντόπιον καράβι. Το καράβι είχε καταπλεύσει από τον Ποταμόν και είχε καταβεί εις την Πόλιν. Το είχε μάθει προ μηνός ότε έλαβε γράμμα. Το καράβι ήτον να καταβεί εις την Άσπρη Θάλασσα, αλλ’ ο υιός της δεν ήξευρε να της γράψει, αν ο πλοίαρχος είχε σκοπόν ν’ απεράσουν από την πατρίδα ή όχι. Ήλπιζεν όμως ότι θ’ απερνούσαν. Κατόπιν αφού έλαβε το γράμμα και απέρασαν δύο εβδομάδες, ήρχισεν έξαφνα ν’ ακούεται χολέρα εις τα μέρη της Αραπιάς και εις το Μισίρι, χολέρα και εις την Ανατολήν και εις την Σμύρνην και αλλού… Είπαν πως πήγε η χολέρα και εις την Πόλιν».

Το έργο αναφέρεται στην επιδημία καθ΄ εαυτήν αλλά κυρίως στην συμπεριφορά της κοινωνίας μπροστά στο λοιμό:

«Το δαιμόνιον του φόβου είχεν εύρει επτὰ άλλα δαιμόνια πονηρότερα εαυτού, και είχε λάβει κατοχήν επί του πνεύματος των ανθρώπων».

«…μέγας συνωστισμός και σπουδή αλόγιστος και τυφλή φυγή είχον επέλθει. Ο πρώτος σαστισμός της φυγής είχε συναντήσει δεύτερον σαστισμόν, τον σαστισμόν των επειγόντων μέτρων εις τα ελληνικά παράλια».

Το διήγημα πρωτοδημοσιεύθηκε σε σειρά επιφυλλίδων στην εφημερίδα “Ακρόπολις” από τις 14 Αυγούστου έως τις 5 Σεπτεμβρίου του 1893

Ο τύφος  και άλλοι λοιμοί σε Η. Βενέζη, Σ.Μυριβήλη, Καραγάτση, Δ. Σωτηρίου

Αναφορές στον τύφο υπάρχουν και στο έργο του Ηλία Βενέζη «Νούμερο 31328» “Μπακίρκιοϊ και πάλι Κίρκαγατς, Αξάρ, Μαγνησά όπου θερίζει ο τύφος”

– “Η ζωή έν Τάφω”, του Στρατή Μυριβήλη

Στο βιβλίο του “Η ζωή εν τάφω”, ο Στρατής Μυριβήλης περιγράφει τη “ζωή” στα χαρακώματα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, στην προκάλυψη του Μοναστηριού της Σερβίας, περιγράφοντας εικόνες από τις επιδημίες που θέριζαν τους στρατιώτες. Οι στρατιώτες στο μέτωπο πέθαιναν «…οι περισσότεροι από κοιλιακά (συνήθως από δυσεντερία)… Το φυτικό λίπος και τα παστωμένα κρέατα κάνουνε θραύση» και «…η δυσεντερία που φέρανε στους ασυνήθιστους οργανισμούς των αντρών μας τα φυτικά βούτυρα και τα συντηρημένα κρέατα, έφεραν σε χάλι το ηθικό της Μεραρχίας».

– Ο “Κοτζάμπασης του Καστρόπυργου”, του Καραγάτση

Στο βιβλίο αναφέρεται η αιχμαλωσία μιας ομάδας προεστών από τους Τούρκους και : «Το απαίσιο φαγητό έφερε σ’ όλους δυσεντερία».

– Ματωμένα Χώματα, της Διδώ Σωτηρίου

Στο βιβλίο της Διδώ Σωτηρίου “Ματωμένα Χώματα” αναφέρεται: «…η άγνωστη καταραμένη αρρώστια, που δεν ήταν άλλη από τον εξανθηματικό τύφο…». «Η ψείρα έβραζε πάλι. Αρρώστιες κάθε λογής από εξανθηματικό ίσαμε σκουλαμέντο (βλεννόρροια), θερίζανε”.

* Ο Νίκος Χρυσόγελος είναι πρώην ευρωβουλευτής των Πράσινων, πρόεδρος της ΔΕ της κοινωνικής συνεταιριστικής επιχείρησης “Άνεμος Ανανέωσης” και μέλος του ελληνικού Φόρουμ Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας www.seforum.gr