του Νίκου Χρυσόγελου

Η ιστορία της ασθένειας δεν έχει να κάνει μόνο με τα άτομα αλλά και με κοινωνικούς, οικονομικούς, εκπαιδευτικούς, πολιτισμικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες. Χρειαζόμαστε, λοιπόν, την εποχή της οικολογικής και κλιματικής κρίσης, μια “οικολογία της ασθένειας” αλλά και μια κοινωνιολογική προσέγγιση της ασθένειας.

Στο διάβα της ανθρώπινης ιστορίας έχουμε διαφορετικές ασθένειες και διαφορετικές επιπτώσεις που σχετίζονται με την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού καθώς και με τη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό του περιβάλλον (περιβαλλοντικοί παράγοντες) και τους υπόλοιπους ανθρώπους (κοινωνικοί παράγοντες). Καταγράφονται ασθένειες που μετατράπηκαν σε θανατηφόρες επιδημίες κι εξόντωσαν εκατομμύρια ανθρώπους λόγω των ανθυγιεινών συνθηκών στις πόλεις (μαύρη πανώλη σε μεσαιωνικές πόλεις) ή της εισβολής του ανθρώπου σε υγροτόπους (ελονοσία ή μαλάρια) ή των άθλιων συνθηκών ζωής (τύφος, δυσεντερία, γαστρεντερίτιδα κ.ά.).

Η εξασθένιση, επίσης, του αμυντικού συστήματος των ανθρώπων λόγω έλλειψης ή κακής διατροφής έκανε και κάνει τους ανθρώπους πολύ πιο ευάλωτους σε σχέση με άλλους. Γνωρίζουμε ασθένειες που έκαναν την εμφάνισή τους λόγω ζητημάτων διατροφής: νόσος μπέρι μπέρι, πελλάγρα, αναιμία, σκορβούτο – έλλειψη βιταμίνης C, παχυσαρκία) ή αποφυγής μητρικού θηλασμού κ.ά. Ασθένειες σαν κι αυτές δεν διαδίδονταν λόγω κάπου ιού ή παθογόνου, αλλά λόγω διατροφικών αλλαγών.

Εξάλλου, από την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης και μετά, η ατμοσφαιρική ρύπανση, η ραδιενέργεια όπως και η έκθεση σε τοξικούς παράγοντες στο χώρο εργασίας αλλά και στο χώρο κατοικίας επηρεάζουν καταλυτικά την δημόσια υγεία.

Οι εξελίξεις που επηρέασαν την δημόσια υγεία

Φαίνεται ότι οι ασθένειες επηρεάστηκαν από πέντε σημαντικές εξελίξεις στην ανθρώπινη ιστορία:

– Η αγροτική φάση της ανθρώπινης ιστορίας έφερε τους ανθρώπους κοντά σε πολλές ασθένειες που υπήρχαν σε ζώα τα οποία εξημερώθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν στην κτηνοτροφία, συμβάλλοντας σε ασθένειες, όπως: ο ιός της ευλογιάς (από άλογα και βοοειδή), η ιλαρά (πανώλη βοοειδών), η φυματίωση και δυσεντερία (βοοειδή), λέπρα (νεροβούβαλοι) που, όμως, σε εκείνη την περίοδο παρέμειναν εντοπισμένες σε περιορισμένης έκτασης περιοχές (ενδημικές). Σε γενικές γραμμές δεν φαίνεται να υπήρχαν κάποιες από τις σύγχρονες ασθένειες που οφείλονται σε υποσιτισμό ή υπερκατανάλωση κρέατος. Αν και η διάδοση λοιμωδών ασθενειών σε ευρύτερες περιοχές δεν ήταν κυρίαρχη, σε τοπικό επίπεδο φαίνεται ότι ευθύνονταν – μαζί με τους θανάτους στη γέννα και στην παιδική ηλικία – για την πρόωρη θνησιμότητα σε πολλές περιοχές του τότε κόσμου και για ένα πολύ χαμηλό μέσον όρο ζωής.

– Η ανάπτυξη πόλεων έφερε τους ανθρώπους τον ένα κοντά στον άλλο και συνέβαλε στην ανάπτυξη του πολιτισμού, αλλά προκάλεσε, σε πολλές περιπτώσεις, σημαντική ρύπανση των νερών και του περιβάλλοντος, συμβάλλοντας στην διάδοση των ασθενειών σε ευρύτερους πληθυσμούς. Ορισμένες από αυτές, που ήταν περιορισμένες τοπικά σε προηγούμενες φάσεις, στις νέες συνθήκες εξελίχθηκαν σε μαζικές επιδημίες. Οι κακές συνθήκες ζωής και υγιεινής σε πολλές πόλεις έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση και διάδοση λοιμωδών ασθενειών, αφού σε πολλές περιπτώσεις απορρίμματα και λύματα κατέληγαν στον δρόμο και στις πηγές των νερών, και τα παθογόνα που ευδοκιμούσαν σε μολυσμένα νερά και περιβάλλοντα μεταφέρονταν στους ανθρώπους από ποντίκια κι έντομα. Άλλες ασθένειες, όπως η ιλαρά και η ευλογιά, διευκολύνονταν από την μετακίνηση μεγάλου αριθμού ανθρώπων που την μετέφεραν ως ξενιστές.

– Η επέκταση του εμπορίου, οι δρόμοι επικοινωνίας στην ξηρά και τη θάλασσα, η αποικιοκρατία, η παγκοσμιοποίηση, αργότερα, και οι αεροπορικές διασυνδέσεις διευκόλυναν την ευρεία διάδοση ασθενειών σε πολύ μεγαλύτερες ζώνες. Ασθένειες οι οποίες για μεγάλο χρονικό διάστημα παρέμεναν περιορισμένες σε μια περιοχή, δηλαδή ήταν ενδημικές, μεταφέρονταν πολύ μακριά, μεταξύ Ευρώπης και Ασίας, από τα καραβάνια, τα πλοία, τον Δρόμο του Μεταξιού, το θαλάσσιο δρόμο μέσω Ινδίας, τους προσκυνητές και τους ιεραπόστολους. Η σχιστοσωμίαση, για παράδειγμα, που προέρχεται από παράσιτο των σαλιγκαριών του νερού στα διάφορα αρδευτικά κανάλια, από ενδημική που ήταν σε ορισμένες περιοχές (Κίνα, Αίγυπτος, Μεσοποταμία) έχει, σήμερα, διαδοθεί σε 74 χώρες και έχει προσβάλει πάνω από 200.000.000 ανθρώπους. Επίσης, μέσω των αποικισμών κι εποικισμών, διαδόθηκαν ασθένειες κυρίως από την Ευρώπη προς την Αμερική και Ωκεανία, ασθένειες απέναντι στις οποίες οι κάτοικοι άλλων περιοχών (πχ ιθαγενείς στη Β. Αμερική ή φυλές στον Αμαζόνιο) δεν είχαν αναπτύξει αντισώματα. Μερικοί ερευνητές υποστηρίζουν μάλιστα ότι η μεταφορά ασθενειών στους ινδιάνους, τους πρώτους κατοίκους της Αμερικής, είχε τις συνέπειες μιας γενοκτονίας, που ήρθε να συμπληρώσει τις συνέπειες από τους πολέμους και την βίαιη εξόντωση των πληθυσμών των ινδιάνικων φυλών.

Οι πόλεμοι επέτρεψαν, επίσης, την ευρεία διάδοση ασθενειών σε όλο τον κόσμο, όπως η μεταφορά της ευλογιάς από την Μεσοποταμία στην Μεσόγειο, μέσω των ρωμαϊκών στρατευμάτων. Ο τύφος και μια σειρά παρόμοιων ασθενειών (δυσεντερία, γαστρεντερίτιδα κ.ά), είναι χαρακτηριστικές ασθένειες που σάρωναν μεταξύ των στρατευμάτων αλλά και κατοίκων αστικών περιοχών που δεν είχαν καλό αποχετευτικό σύστημα, σωστές συνθήκες υγιεινής και καθαριότητας.

– Η ανάπτυξη του συστήματος δημόσιας υγείας και περίθαλψης, της ιατρικής και νοσηλευτικής επιστήμης, καλά οργανωμένων νοσοκομείων, προστατευτικών μέσων, καθώς και η μαζική παραγωγή φαρμακευτικών μέσων και εμβολίων, στα τέλη του 19ου αιώνα και κυρίως στον 20 αιώνα, άλλαξαν τις επιπτώσεις των ασθενειών. Πολλές από αυτές που ήταν πριν θανατηφόρες, μπορούσαν να προληφθούν με εμβολιασμό ή να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά με φαρμακευτική και γενικότερη θεραπευτική αγωγή ή με βελτίωση της διατροφής, με βάση επιστημονικές έρευνες. Τα λοιμοκαθαρτήρια και οι χώροι καραντίνας αντικαταστάθηκαν από νοσοκομεία. Όμως, τον 13ο αιώνα λειτουργούσαν στην Ευρώπη πάνω από 19.000 λοιμοκαθαρτήρια. Στην Ελλάδα του 19ου αιώνα λειτουργούσαν πολλά λοιμοκαθαρτήρια, αλλά όπως περιγράφει ο Παπαδιαμάντης στο διήγημα «Βαρδιάνος στα σπόρκα» έπρεπε να ανοίξουν κι άλλα λόγω της έξαρσης της χολέρας το 1865: «Εναντίον της χολέρας τοῦ 1865 διετάχθησαν εν Ελλάδι μακραί και αυστηραί καθάρσεις. Τότε τα νεόκτιστα λοιμοκαθαρτήρια του τόπου δεν ήρκεσαν πλέον και δεν εκρίθησαν κατάλληλα διά τον σκοπόν των καθάρσεων, και διετάχθη προς τοις άλλοις να συσταθή έκτακτον λοιμοκαθαρτήριον επί της ερημονήσου Τσουγκριά”. Η Σπιναλόγκα (“το νησί των λεπρών”, όπως έγινε γνωστό) έκλεισε (1903-1957) όταν ανακαλύφθηκε η θεραπεία της λέπρας και μεταφέρθηκαν οι τελευταίοι 20 λεπροί σε λεπροκομείο της Αττικής. Παρόλα αυτά ακόμα πεθαίνουν εκατομμύρια άνθρωποι σε διάφορες χώρες αν και υπάρχουν κατάλληλα εμβόλια ή θεραπείες (πχ από ιλαρά πεθαίνουν ακόμα 1-2.000.000 άτομα κάθε χρόνο).

– Από τον 19ο αιώνα αλλά κυρίως από τα μέσα του 20ου αιώνα και μετά παρατηρείται μια μεγάλη εισβολή των ανθρώπινων κοινωνιών σε φυσικά οικοσυστήματα, ενώ προκαλείται τις τελευταίες δεκαετίες και μια ραγδαία ανατροπή του κλίματος. Αυτά συμβαίνουν, μάλιστα,σε μια εποχή μεγάλων μετακινήσεων, παγκοσμιοποίησης και στενών επαφών που δημιουργούν κατάλληλες συνθήκες για μεταφορά ιών και παθογόνων από μία κοινωνία σε άλλη αλλά και – κυρίως για τις νέες ασθένειες – από τα άγρια ζώα στους ανθρώπους. Οι ιοί αυτοί είναι, συνήθως, ακίνδυνοι στα άγρια ζώα, αλλά στον ανθρώπινο οργανισμό μπορεί να μετατραπούν σε θανατηφόρους, μια και δεν έχουν αναπτυχθεί ακόμα φυσικά αντισώματα για αυτές τις ασθένειες.

Μια πρόσφατη περίπτωση είναι σειρά κοροναϊών που έχουν εισβάλει στη ζωή μας τις τελευταίες δεκαετίες, ιδιαίτερα τον 21ο αιώνα. Η κλιματική κατάρρευση προκαλεί αλλαγές και στις περιβαλλοντικές συνθήκες, όπως αύξηση της μέσης θερμοκρασίας, μεταβολή στην υγρασία και επέκταση των ορίων κλιματικών ζωνών κάνοντας – σε συνδυασμό με την αύξηση μετακινήσεων και συνδέσεων μεταξύ μακρινών περιοχών – πιο εύκολη την διάδοση ασθενειών σε ευρύτερες γεωγραφικές περιοχές. Μεγάλος είναι και ο κίνδυνος το λιώσιμο των μόνιμα παγωμένων περιοχών λόγω αύξησης της μέσης θερμοκρασίας να ελευθερώσει ιούς και παθογόνα τα οποία υπήρξαν εκατομμύρια χρόνια πριν αλλά ο άνθρωπος ίσως δεν έχει σήμερα φυσικά αντισώματα για να τα αντιμετωπίσει.

Οι υγειονομικές προκλήσεις της κλιματικής κρίσης είναι πιθανόν, εξετάζοντάς τις υπό το πρίσμα της πανδημίας, πολύ πιο σοβαρές από όσο εκτιμούσαν οι ειδικοί μέχρι σήμερα. Οι ειδικοί προειδοποιούν πάντως ότι η κατάσταση του κλίματος και των οικοσυστημάτων παίζει όλο και πιο σημαντικό ρόλο στην προστασία της υγείας μας.

Η σημασία των περιβαλλοντικών παραγόντων στην δημόσια υγεία

Είναι πλέον ευρέως αποδεκτό ότι οι περιβαλλοντικοί παράγοντες παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στην δημόσια υγεία, αλλά και καθορίζουν σε κάποιο βαθμό και τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει μια επιδημία. Για παράδειγμα, η ατμοσφαιρική ρύπανση επηρεάζει καθοριστικά την υγεία των ανθρώπων. Και χωρίς πανδημία, πεθαίνουν πρόωρα εκατοντάδες χιλιάδες ή και εκατομμύρια άνθρωποι λόγω κυρίως της ζημιάς που προκαλούν ορισμένοι ρύποι στο αναπνευστικό τους σύστημα. Για παράδειγμα, εκτιμάται από πολλούς επιστημονικούς φορείς ότι στην Ελλάδα πεθαίνουν πιο πρόωρα 6.500-13.000 άνθρωποι ετησίως λόγω ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Σε παγκόσμιο επίπεδο, ορισμένες εκτιμήσεις ανεβάζουν τους πρόωρους θανάτους λόγω ατμοσφαιρικής ρύπανσης σε πάνω από 3.000.000. Η περιβαλλοντική επίπτωση στην υγεία είναι πιθανόν να επηρεάζει, συνδυαστικά με την επιθετικότητα του κοροναϊού SARS-CoV2, τα επίπεδα θνησιμότητας μεταξύ όσων ασθενούν σήμερα.

Μπορεί να μην υπάρχουν ακόμα εκτεταμένες επιστημονικές έρευνες και τεκμηριωμένα συμπεράσματα, αλλά ξέρουμε ότι ο ιός έχει πολύ πιο σοβαρές επιπτώσεις σε ανθρώπους που έχουν κι άλλα (υποκείμενα) νοσήματα, κυρίως αναπνευστικά και καρδιακά. Είναι λοιπόν, μάλλον πολύ πιθανόν, ιδιαίτερα σε μια περίοδο επιδημίας ή πανδημίας, η κακή κατάσταση της υγείας του γενικού πληθυσμού λόγω περιβαλλοντικής υποβάθμισης, ατμοσφαιρικής ρύπανσης, κακής διατροφής ή έλλειψης άσκησης να συμβάλλει καθοριστικά στην μεγέθυνση των επιπτώσεων στην δημόσια υγεία.

Πρόσφατες έρευνες επιβεβαιώνουν αυτό που κάποιοι έχουμε υποθέσει και πει δημόσια, ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση είναι ένας από τους κρίσιμους παράγοντες των θανάτων από τον κοροναϊό. Προφανώς παίζει ρόλο και η ηλικία και άλλες κοινωνικές συνθήκες, αλλά η ατμοσφαιρική ρύπανση προκαλεί σοβαρή ζημιά στα πνευμόνια και στην άμυνα των ανθρώπινων οργανισμών κάτι που είναι σημαντικό ως προς τη σοβαρότητα των επιπτώσεων στην υγεία. Πολλά ακόμα πρέπει να διερευνηθούν αλλά οι μελέτες επιβεβαιώνουν κάτι που μπορούμε εύκολα να υποθέσουμε. Μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στις 7 Απριλίου εξέτασε τη ρύπανση των μικρο-σωματιδίων PM στις ΗΠΑ και διαπίστωσε ότι ακόμη και μικρές αυξήσεις στα επίπεδα τους πριν από την πανδημία σχετίζονται με πολύ υψηλότερα ποσοστά θανάτου Covid-19.

Μια άλλη πρόσφατη μελέτη σημείωσε ότι τα υψηλά ποσοστά θανάτου που παρατηρήθηκαν στη βόρεια Ιταλία συσχετίστηκαν με τα υψηλότερα επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Η κοιλάδα του Πάδου με τα χιλιάδες θύματα είναι μια περιοχή με την πιο υψηλή ρύπανση στην Ευρώπη.

Η νέα έρευνα, που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Science of the Total Environment, συνέκρινε τα επίπεδα NO2 τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο σε 66 διοικητικές περιοχές με τους θανάτους Covid-19 να καταγράφονται έως τις 19 Μαρτίου. Αξιολογήθηκαν, επίσης, οι ατμοσφαιρικές συνθήκες για να εξεταστεί πού παγιδεύεται η ρύπανση στις περιοχές. Η έρευνα διαπίστωσε ότι το 78% των 4.443 θανάτων ήταν σε τέσσερις περιοχές στη βόρεια Ιταλία και έναν γύρω από τη Μαδρίτη στην Ισπανία. Αυτές οι πέντε περιοχές είχαν τον χειρότερο συνδυασμό των επιπέδων ΝΟ2 και των συνθηκών ροής του αέρα που εμπόδισαν τη διασπορά της ατμοσφαιρικής ρύπανσης.

Η κοιλάδα του Πάδου στην Ιταλία και η Μαδρίτη περιβάλλονται από βουνά, γεγονός που βοηθά στην παγίδευση της ρύπανσης, όπως και η επαρχία Hubei στην Κίνα, όπου ξεκίνησε η πανδημία. «Ωστόσο, η έρευνά μου είναι μόνο μια αρχική ένδειξη ότι μπορεί να υπάρχει συσχέτιση μεταξύ του επιπέδου της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, της κίνησης του αέρα και της σοβαρότητας της πορείας των εστιών της κοροναϊού” λέει ο ερευνητής.

Ο καθηγητής Jonathan Grigg, από το Πανεπιστήμιο Queen Mary του Λονδίνου, δήλωσε ότι η μελέτη έδειξε συσχέτιση μεταξύ των θανάτων του Covid-19 και των επιπέδων NO2. «Αυτή η συσχέτιση θα μπορούσε να αντικατοπτρίζει την αιτιώδη συνάφεια μεταξύ της έκθεσης στην ατμοσφαιρική ρύπανση και της αυξημένης ευπάθειας σε θανατηφόρα μόλυνση Covid, αλλά άλλοι παράγοντες δεν μπορούν να αποκλειστούν σε αυτό το στάδιο. Για παράδειγμα, η μελέτη δεν προσαρμόζεται για διαφορές στην κατανομή ηλικίας σε διαφορετικές περιοχές”.

Πολλοί ειδικοί αλλά και διεθνείς οργανισμοί, όπως το Πρόγραμμα του ΟΗΕ για το Περιβάλλον, προειδοποιούν ότι ο πρόσφατος κοροναϊός είναι μια ισχυρή προειδοποίηση, ένα μήνυμα της φύσης που πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψη ενόψει, μάλιστα, της κλιματικής κρίσης.

Πώς βρέθηκε ο κοροναϊός στο ανθρώπινο σώμα και έγινε τόσο επιθετικός;

Τόσο ο συγκεκριμένος κοροναϊός SARS-CoV-2 όσο και άλλοι ανήκουν σε μια κατηγορία ιών που βρίσκονται στα άγρια ζώα, στα οποία όμως παραμένουν ακίνδυνοι. Φαίνεται ότι ο συγκεκριμένος πέρασε από κάποιο άγριο είδος (πιθανόν νυχτερίδα ή ) σε άλλο εξημερωμένο ή κατοικίδιο ζώο και στην συνέχεια σε ανθρώπους, σπάζοντας αυτό που ονομάζεται “εμπόδιο φραγμού περάσματος στον άνθρωπο”.

Είναι πολλοί οι ερευνητές που αποδίδουν το πέρασμα διαφόρων ιών από τα άγρια, κυρίως, ζώα στον άνθρωπο στην πίεση που ασκούμε και στην οικολογική καταστροφή που συνεχίζουμε να προκαλούμε στο οικοσύστημα και στον περιορισμό του ζωτικού χώρου για τα άγρια είδη (εκχερσώσεις δασών, αστικοποίηση, επέκταση αγροκτημάτων σε βάρος των φυσικών συστημάτων, μεγάλη υποβάθμιση βιοποικιλότητας κ.ά.). Υπό αυτές τις συνθήκες τα άγρια είδη αναγκάζονται να έρθουν πολύ κοντά σε εξημερωμένα είδη (είτε μέσω της αγροτικής – κτηνοτροφικής δραστηριότητας, είτε μέσω αγορών ζώων όπου συνυπάρχουν προς πώληση άγρια είδη με κτηνοτροφικά ή κατοικίδια), κάτι που επιτρέπει το πέρασμα ιών από ένα άγριο είδος σε ένα είδος κοντά στον άνθρωπο και μέσω συχνής επαφής τους με τον άνθρωπο στο πέρασμα και παραμονή του στο ανθρώπινο σώμα.

Τρεις πρόσφατες περιπτώσεις επιδημιών από ιούς που πέρασαν από άγρια είδη στον άνθρωπο

Μερικές υποθέσεις σχετικά με τους 3 πιο επικίνδυνους ιούς που εμφανίστηκαν τον 21ο αιώνα:

SARS-CoV: ο ιός που προκαλεί Σοβαρό Οξύ Αναπνευστικό Σύνδρομο (SARS). O κοροναϊός αυτός εμφανίστηκε στον άνθρωπο το 2002. Κάποιος παρόμοιος ιός υπάρχει σε μερικά είδη νυχτερίδων (horseshoe bats), με ποσοστό ομοιότητας 88-92%. Αυτές τις νυχτερίδες σε κάποιες περιοχές (Ν.Α. Ασία και Υπο-σαχάρια Αφρική) τις κυνηγάνε για τροφή, ενώ σε άλλες (Βιετνάμ, Νεπάλ, Ινδία, Σενεγάλη) τις χρησιμοποιούν στην παραδοσιακή ιατρική. Πάντως εκείνη η ασθένεια κινητοποίησε πολλούς ερευνητές και έγιναν έρευνες για εντοπισμό κοροναϊών, ιδιαίτερα σε είδη νυχτερίδων, που εν δυνάμει θα μπορούσαν να αποτελέσουν κίνδυνο για επιδημία ή και πανδημία. Μερικές έρευνες έδειξαν ότι ο τύπος κοροναϊό που εντοπίστηκε στους ανθρώπους στην πρώτη φάση της επιδημίας ήταν πολύ κοντά στον τύπο κοροναϊού σε νυχτερίδες που διακινούνταν σε αγορές ζώων. Επειδή τα πρώτα περιστατικά εμφανίστηκαν σε εργαζόμενους σε εστιατόριο που σέρβιραν τις νυχτερίδες ως εξωτικό φαγητό, έγιναν έρευνες τόσο σε αγορές ζώων στις οποίες υπήρχαν διάφορα άγρια ζώα που είχαν συλληφθεί πρόσφατα για να καταλήξουν σε εξωτικές κουζίνες, σε αγορές κρέατος όσο και σε ανθρώπους που χειρίζονταν τα ζώα. Οι κινέζοι ερευνητές εκτιμούν ότι οι αγορές άγριων ζώων αποτελούν το κατάλληλο έδαφος για τα περάσουν κοροναϊοί στο ανθρώπινο σώμα.

MERS-CoV: O κοροναϊός που προκαλεί το Αναπνευστικό Σύνδρομο της Μέσης Ανατολής (Middle East Respiratory Syndrome – MERS-CoV). Είναι γνωστή ως “γρίπη των καμηλών”, γιατί ανιχνεύεται στις δρομάδες καμήλες αλλά και σε μερικά είδη νυχτερίδων που υπάρχουν στην Μ. Ανατολή και στη Αφρική. Αυτά τα ζώα εμφανίζουν αντισώματα. Δεν είναι γνωστό πώς πέρασε από τις καμήλες στον άνθρωπο. Το πρώτο περιστατικό καταγράφηκε επίσημα το 2012.

SARS-CoV-2: O κοροναϊός που προκαλεί την πανδημία COVID-19. Παρά το γεγονός ότι η επιδημία ξέσπασε πριν από μερικούς μόλις μήνες, ήδη έχει πραγματοποιηθεί και δημοσιοποιηθεί ένας σημαντικός αριθμός ερευνών. Το ξέσπασμα της επιδημίας συνδέεται με μια μεγάλη ψαραγορά και αγορά κρέατος όπου συνυπάρχουν άγρια και κατοικίδια, κτηνοτροφικά ζώα. Ο συγκεκριμένος ιός εντοπίζεται σε άγρια ζώα, όπως ορισμένα είδη νυχτερίδας και στο asian palm civet, είδη τα οποία βρίσκονται όχι μόνο σε δάση και φυσικές περιοχές αλλά πλέον και στις αγορές ζώων της Κίνας και άλλων χωρών της Ν.Α. Ασίας. Οι νυχτερίδες ως εξωτικό φαγητό, ενώ το asian palm civet συλλαμβάνεται και πωλείται στις αγορές ζώων για “επεξεργασία του καφέ”. Τα ζώα αυτά τρέφονται με “κόκκους καφέ” (coffee cherries) που ενδημούν σε δάση κάποιων χωρών της Ν.Α. Ασίας. Όταν αποβάλλουν αυτούς τους κόκκους θεωρείται ότι αυτοί έχουν ξεχωριστό άρωμα ως αποτέλεσμα των βιολογικών και χημικών διεργασιών που προκαλούνται κατά την πέψη. Παλιότερα συνέλεγαν τους σπόρους αυτούς από τις περιοχές όπου ζουν τα ζώα (δάση) για να φτιάξουν το ρόφημα καφέ Kopi luwak. Η αυξημένη “ζήτηση” του kopi luwak έχει, όμως, οδηγήσει πλέον σε μια εντατική εκμετάλλευση των ζώων αυτών, τα οποία συλλαμβάνονται και μεταφέρονται από τα δάση σε “μονάδες μαζικής παραγωγής”, όπου τα κρατάνε σε κλουβιά και τα ταΐζουν συνεχώς με κόκκους για να παράγουν αυτή την “ποικιλία καφέ”.

Προειδοποιήσεις για τους υγειονομικούς κινδύνους του μέλλοντος

Τον Ιανουάριο 2016, η “Επιτροπή για ένα Πλαίσιο Παγκόσμιου Υγειονομικού Κινδύνου για το Μέλλον” (Commission on a Global Health Risk Framework for the Future) εκτίμησε ότι μια εκδήλωση επιδημίας σε παγκόσμιο επίπεδο θα μπορούσε να κοστίσει στην παγκόσμια οικονομία πάνω από 6 τρις $ μέσα στον 21ο αιώνα. Φαίνεται, όμως, ότι ήδη το κόστος της πανδημίας αυτής θα ξεπεράσει αυτό το ποσό. Η ίδια μελέτη εκτιμούσε ότι αν ξοδεύονταν ετησίως $4.5 δις σε μέτρα πρόληψης και ενδυνάμωσης των δυνατοτήτων ανταπόκρισης σε περίπτωση κρίσης θα μειώνονταν οι κίνδυνοι αυτοί από ένα επεισόδιο πανδημίας.

“Η κρίση του Ebola στη Δυτική Αφρική ήταν τόσο τραγωδία όσο και έκκληση για αφύπνιση, αποκαλύπτοντας επικίνδυνες ελλείψεις σε παγκόσμια συστήματα για την πρόληψη, την προετοιμασία και την αντιμετώπιση κρίσεων μολυσματικών ασθενειών”. Για να αντιμετωπίσει αυτές τις αδυναμίες και να ενημερώσει για μια πιο αποτελεσματική απάντηση στο μέλλον, η Εθνική Ιατρική Ακαδημία των ΗΠΑ δημιούργησε την “Επιτροπή για ένα Πλαίσιο Παγκόσμιου Υγειονομικού Κινδύνου για το Μέλλον” (GHRF Commission) – μια ανεξάρτητη διεθνή ομάδα εμπειρογνωμόνων σε θέματα χρηματοδότησης, διακυβέρνησης, έρευνας και ανάπτυξης, όσον αφορά τα συστήματα υγείας και τις κοινωνικές επιστήμες. Η έκθεση της Επιτροπής «Η παραμελημένη διάσταση της παγκόσμιας ασφάλειας: ένα πλαίσιο για την αντιμετώπιση των κρίσεων των λοιμωδών νοσημάτων» δημοσιεύθηκε στις 13 Ιανουαρίου 2016. Υπογραμμίζει τον ουσιαστικό ρόλο της ετοιμότητας για την πανδημία στην εθνική ασφάλεια και την οικονομική σταθερότητα – διάσταση της παγκόσμιας συζήτησης μετά την Έμπολα. Είναι σημαντικό ότι η έκθεση καταδεικνύει ότι “ο αντίκτυπος των κρίσεων των μολυσματικών ασθενειών υπερβαίνει κατά πολύ την ανθρώπινη υγεία και ότι ο μετριασμός απαιτεί, επίσης, την κινητοποίηση και τη μακροπρόθεσμη δέσμευση πολλών τομέων”.

Πριν από λίγα μόλις χρόνια η απειλή του Ebola – με τα 12.000 θύματα και τα χιλιάδες ορφανά παιδιά – προκάλεσε αφύπνιση σε παγκόσμιο επίπεδο: ερευνητικά προγράμματα, εκθέσεις, αποφάσεις για διάθεση τεράστιων προϋπολογισμών για ανάπτυξη υποδομών και συστήματα παρακολούθησης της εξέλιξης ασθενειών. Το 2014 το Κογκρέσο αποφάσισε να διαθέσει 5,4 δις δολάρια για καταπολέμηση του Ebola. Η ΕΕ κινητοποιήθηκε, επίσης, λόγω της απειλής που βρίσκονταν κοντά στα σύνορά της. Γρήγορα όμως όλα ξεχάστηκαν όταν τα φώτα της δημοσιότητας έσβησαν. Το 2018 η κυβέρνηση Τραμπ πήρε από το πρόγραμμα 252.000.000 δολάρια για άλλες ανάγκες, αφαιρώντας τα από δραστηριότητες πρόληψης επιδημιών και ανάπτυξης τοπικών υποδομών. Προγράμματα πρόληψης νέων ασθενειών έκλεισαν, όπως και το τμήμα παγκόσμιας υγείας του Εθνικού Συμβουλίου Ασφάλειας του Λευκού Οίκου.

Η σύνδεση της οικολογικής κρίσης με τους υγειονομικούς κινδύνους δεν είναι κάτι καινούριο

Πολλά ερευνητικά προγράμματα στις ΗΠΑ και την ΕΕ έχουν εδώ και χρόνια πράγματι ως στόχο την παρακολούθηση και έγκαιρη αντιμετώπιση των ασθενειών από ιούς που μεταπηδούν από τα ζώα στον άνθρωπο, όπως ήταν στο παρελθόν η “γρίπη των πτηνών”, το HIV / AIDS, ο SARS-CoV και η γρίπη H1N1. Αυτές οι ασθένειες είχαν αντίκτυπο στην υγεία και στην οικονομία πολλών περιοχών, αλλά δεν είναι οι μόνες αυτού του είδους. Οι ασθένειες που ξεκινούν από κάποιο ζώο (ζωο-νοσογόνες ασθένειες – zoonotic) και μπορούν να μεταδοθούν στον άνθρωπο αντιπροσωπεύουν περίπου το 75% των νεοεμφανιζόμενων ασθενειών που επηρεάζουν πλέον σοβαρά την υγεία.

Η έκθεση του Προγράμματος του ΟΗΕ για το Περιβάλλον UNEP FRONTIERS 2016 REPORT Emerging Issues of Environmental Concern καταγράφει έξι επείγοντες τομείς περιβαλλοντικής ανησυχίας, μεταξύ των οποίων είναι “η παγκόσμια αύξηση σε ξέσπασμα ασθενειών και επιδημιών ιδιαίτερα από ασθένειες που υπάρχουν στα ζώα και μπορούν να περάσουν από τα ζώα στους ανθρώπους. Η έκθεση περιγράφει πώς “το ξέσπασμα και η επιστροφή εκ νέου ασθενειών που προέρχονται από ιούς των ζώων συνδέονται στενά με την υγεία των οικοσυστημάτων. Ο κίνδυνος του ξεσπάσματος ασθενειών και διάδοσής τους αυξάνει με την εντατικοποίηση ανθρώπινων δραστηριοτήτων στον περιβάλλοντα χώρο ή και εισβολή στους φυσικούς οικοτόπους, κάνοντας εφικτό το πέρασμα παθογόνων που βρίσκονται στα αποθέματα άγριας ζωής και την διάδοσή τους στα ζώα (κατοικίδια ή κτηνοτροφικά) και από εκεί στους ανθρώπους”.

Μια σημαντική έρευνα που αντί να εντατικοποιηθεί διακόπηκε η χρηματοδότησή της

Σε μια προσπάθεια να εντοπιστούν και να ανταποκριθούν οι κοινωνίες στις νέες ζωο-νόσους προτού εξαπλωθούν στον άνθρωπο, ο Οργανισμός Αναπτυξιακής Βοήθειας των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής (USAID) δημιούργησε το πρόγραμμα Emerging Pandemic Threats (EPT) με στόχο κυρίως την πρόληψη κινδύνων για την υγεία. Το πρόγραμμα αποτελείται από τέσσερα έργα: PREDICT, RESPOND, IDENTIFY και PREVENT. Το πρόγραμμα PREDICT επιδιώκει να εντοπίσει νέες αναδυόμενες λοιμώδεις ασθένειες που θα μπορούσαν να αποτελέσουν απειλή για την ανθρώπινη υγεία. Οι συνεργάτες του PREDICT εντοπίζουν την έρευνά τους σε γεωγραφικά “hotspots” και επικεντρώνονται στην άγρια φύση εκεί που είναι πιο πιθανό να μεταφέρουν ζωο-νόσους ζώα όπως νυχτερίδες, τρωκτικά και μη ανθρώπινα πρωτεύοντα. Το πρόγραμμα είχε μπορέσει να αντιμετωπίσει στο ξεκίνημά τους αρκετές περιπτώσεις απειλών. Όμως φαίνεται ότι η αμερικάνικη διοίκηση υπό τον Τραμπ δεν ενδιαφέρεται ακόμα και σήμερα για την συνέχιση παρόμοιων προγραμμάτων.

Όμως, η έρευνα για την σχέση οικολογικής κρίσης και επιδημιών είναι πολύ σημαντική. Όπως εξηγεί η Sonia Shah συγγραφέας του πολύ σημαντικού βιβλίου “Pandemic: Tracking Contagions, from Cholera to Ebola and Beyond” (συγγραφέα επίσης ενός άλλου βιβλίου, του “The Fever”, σχετικά με την μαλάρια και την κοινωνική ιστορία της νόσου που συνεχίζει να σκοτώνει πολλούς):

“Ο ιός Έμπολα το καταδεικνύει. Μια μελέτη του 2017 αποκάλυψε ότι οι εστίες του ιού, η πηγή του οποίου εντοπίστηκε σε διάφορα είδη νυχτερίδων, είναι πιο συχνές σε περιοχές της Δυτικής και Κεντρικής Αφρικής που υπέστησαν πρόσφατα αποψίλωση των δασών. Όταν κόβουμε τα δάση τους, αναγκάζουμε τις νυχτερίδες να καταφύγουν στα δέντρα των κήπων μας και των αγροκτημάτων μας. Είναι λοιπόν εύκολο να φανταστεί κανείς τη συνέχεια: ένας άνθρωπος καταπίνει το σάλιο νυχτερίδας δαγκώνοντας ένα φρούτο που έχει καλυφθεί από αυτό ή, ενώ προσπαθεί να κυνηγήσει και να σκοτώσει αυτόν τον ανεπιθύμητο επισκέπτη, εκτίθεται σε μικρόβια που καταφεύγουν στους ιστούς του. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο ένας μεγάλος αριθμός ιών, των οποίων οι νυχτερίδες είναι φορείς και οι οποίοι παραμένουν ακίνδυνοι όσο μένουν πάνω τους, καταφέρνουν να διεισδύσουν στους ανθρώπινους πληθυσμούς – ας παραθέσουμε για παράδειγμα τον ιό Έμπολα, αλλά και τον Νίπα (Nipah – κυρίως στη Μαλαισία ή το Μπαγκλαντές) ή τον ιό Marburg (ιδιαίτερα στην Ανατολική Αφρική). Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται «πέρασμα του φραγμού του ανθρώπινου είδους». Αν αρχίσει να συμβαίνει συχνά, μπορεί να επιτρέψει στα μικρόβια να προσαρμοστούν στο σώμα μας και να εξελιχθούν σε σημείο να γίνουν παθογόνα”.

“Αλλά υπάρχουν πολλά περισσότερα ζώα που μεγαλώνουν στα πλαίσια του βιομηχανικού μας συστήματος εκτροφής. Εκατοντάδες χιλιάδες ζώα περιμένουν στοιβαγμένα να οδηγηθούν στο σφαγείο: αυτές είναι ιδανικές συνθήκες για τη μετάλλαξη των μικροβίων σε παθογόνα θανατηφόρα. Για παράδειγμα, οι ιοί της γρίπης των πουλερικών, που είναι ξενιστές σε υδρόβια πτηνά, προκαλούν «πανωλεθρίες» σε εκτροφεία με κοτόπουλα. Εκεί μεταλλάσσονται και γίνονται πιο μολυσματικά – μια διαδικασία τόσο προβλέψιμη ώστε να μπορεί να αναπαραχθεί στο εργαστήριο. Ένα από τα στελέχη τους, το H5N1, μεταδίδεται στον άνθρωπο και σκοτώνει περισσότερους από τους μισούς φορείς. Το 2014, στη Βόρεια Αμερική, χρειάστηκε να σκοτώσουν δεκάδες εκατομμύρια πουλερικών για να σταματήσουν την εξάπλωση ενός άλλου από αυτά τα στελέχη”

“Οι πανδημίες που προκλήθηκαν από τις αποικιακές εισβολές παραμένουν στο προσκήνιο. Ο λεντιϊός (lentivirus) των μακάκων έχει γίνει ο ιός του HIV. Τα υδρόβια βακτηρίδια Sundarbans, γνωστά ως χολέρα, έχουν ήδη προκαλέσει επτά πανδημίες μέχρι σήμερα, με την πιο πρόσφατη επιδημία στην Αϊτή.

Ευτυχώς, καθώς δεν είμαστε παθητικά θύματα αυτής της διαδικασίας, υπάρχουν και πολλά που μπορούμε να κάνουμε για να μειώσουμε τον κίνδυνο εμφάνισης αυτών των μικροβίων. Μπορούμε να προστατεύσουμε τα άγρια οικοσυστήματα για να διασφαλίσουμε ότι τα ζώα θα κρατήσουν τα μικρόβια τους αντί να τα μεταφέρουν σε εμάς, όπως προσπαθεί να κάνει το κίνημα της One Health“.

Μια νέα προσέγγιση: ΜΙΑ ΥΓΕΙΑ (ΟΝΕ HEALTH)

Η EcoHealth Alliance είναι ένας διεθνής μη κερδοσκοπικός οργανισμός που έχει μια νέα στρατηγική αντίληψη για την υγεία: Μια Υγεία / One Health. Σύμφωνα με αυτήν η προστασία της υγείας των ανθρώπων, των ζώων και του περιβάλλοντος από τις αναδυόμενες μολυσματικές ασθένειες συνδέονται άρρηκτα. Η οργάνωση σχηματίστηκε με τη συγχώνευση δύο πολύ σημαντικών οργανώσεων, της Wildlife Trust με αντικείμενο της οικολογική προστασία και της Consortium for Conservation Medicine με αντικείμενο θέματα υγείας.

Η επείγουσα ανησυχία για τη διατήρηση της άγριας ζωής και τη συνολική υγεία του πλανήτη οδήγησε την EcoHealth Alliance να τεθεί επικεφαλής μιας συμμαχίας περιβαλλοντικής επιστήμης και επιστήμης της δημόσιας υγείας που εργάζεται για την πρόληψη των πανδημιών σε παγκόσμιες περιοχές hotspot σε όλο τον κόσμο και για την προώθηση της διατήρησης των οικοσυστημάτων. Η προσέγγιση “Μια Υγεία” χρησιμοποιεί την διεπιστημονική μέθοδο για την επίλυση των προκλήσεων υγείας που προκαλούνται από τις παγκόσμιες αλλαγές και τις αλληλεπιδράσεις ανθρώπου – ζώων. Αναπτύσσει συνεργασίες με τις τοπικές κυβερνήσεις, τους επιστήμονες διαφόρων χωρών και τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής σε ολόκληρο τον κόσμο, για να προωθήσει κρίσιμες αλλαγές στο πεδίο της πρόβλεψης και πρόληψης λοιμωδών νοσημάτων.

Οι επιστήμονες διεξάγουν έρευνα πεδίου και αναπτύσσουν εργαλεία για την αποθήκευση δεδομένων οικοσυστημάτων, την πρόβλεψη και πρόληψη πανδημιών σε διάφορες περιοχές του κόσμου, δημιουργώντας τοπικές δυνατότητες και ερευνώντας άγρια ζώα υψηλού κινδύνου στο Μπαγκλαντές, την Ακτή του Ελεφαντοστού, την Δημοκρατία του Κονγκό, την Κίνα, την Αίγυπτο, την Ινδία, την Ινδονησία, την Ιορδανία, τη Λιβερία, τη Μαλαισία και την Ταϊλάνδη. Οι επιστήμονες συλλέγουν επιχρίσματα ή μικρές ποσότητες αίματος, αναλύουν τα δείγματα στο εργαστήριο για να αναζητήσουν στοιχεία ασθένειας. Τα ευρήματα κατατάσσονται σε μια βάση δεδομένων, που οι μαθηματικοί εμπειρογνώμονες χρησιμοποιούν για να δημιουργήσουν προγνωστικούς χάρτες πιθανών εστιών ασθενειών. Αυτή η προσέγγιση όχι μόνο επιτρέπει στους ερευνητές να βρίσκουν νέες ασθένειες, αλλά βοηθά επίσης τις κοινότητες να προετοιμαστούν και να ανταποκριθούν στην απειλή μιας εστίας νόσου.

Αυτή αποτελεί, πλέον, μια νέα ολοκληρωμένη προσέγγιση: ενιαία αντιμετώπιση των 3 συστημάτων, περιβάλλοντος, φύσης και υγείας.

* Ο Νίκος Χρυσόγελος είναι πρώην ευρωβουλευτής των Πράσινων, πρόεδρος της ΔΕ της κοινωνικής συνεταιριστικής επιχείρησης “Άνεμος Ανανέωσης” και μέλος του άτυπου Φόρουμ Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας