Πολιτική και δημοκρατία στην εποχή της κρίσης
Του Νίκου Χρυσόγελου
Πρώην ευρωβουλευτή των Πράσινων,
Συν-επικεφαλής «Πράσινοι – Αλληλεγγύη»
Το κείμενο που ακολουθεί είναι η εισήγησή μου στην εκδήλωση που διοργανώνει το ΠΟΤΑΜΙ , την Κυριακή 21/9/2014. Για να μην γίνονται παρεξηγήσεις - επειδή έχουν γραφτεί διάφορα - συμμετέχω στην Επιτροπή Διαλόγου που έχει δημιουργηθεί με πρόσκληση του Στάυρου Θεοδωράκη θεωρώντας της ως ένα χώρο πολιτικού διαλόγου. Όπως έχχω δηλώσει και έχω ξεκαθαρίσει από την αρχή ούτε ψάχνω να πιάσω μια καρέκλα, ούτε με ενδιαφέρει η ανασυγκρότηση της κεντροαριστεράς ή η ένταξη μου σε κάποιο ψηφοδέλτιο για τις εκλογές, και ούτε είμαι μέλος του ΠΟΤΑΜΙΟΥ. Συμμετέχω στο διάλογο μένοντας πιστός στην άποψή μου ότι απαιτείται ευρής διάλογος των κομμάτων μεταξύ τους αλλά και - κυρίως - με την κοινωνία των πολιτών. Εξάλλου για αυτό το λόγο και ως "ΠΡΑΣΙΝΟΙ - ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ" έχουμε αναλάβει μια πολιτική πρωτοβουλία για να ανοίξει ένας τέτοιος ευρύς διάλογος γύρω από 12 μεγάλα προβλήματα που απασχολούν την κοινωνία ώστε να διαμορφωθεί , από τα κάτω, ένα εναλλακτικό σχέδιο που θα βοηθήσει την κοινωνία να αντιμετωπίσει βασικά προβλήματά της μέσα από μια ευρεία συναίνεση.
1. Ζούμε μια εποχή κατά την οποία η οικονομία της αγοράς επιβάλει συχνά τις επιλογές της πάνω στις κοινωνίες και στην πολιτική. Ένας οίκος αξιολόγησης έχει μεγαλύτερη επιρροή από την κυβέρνηση μιας ισχυρής χώρας. Το τραπεζικό σύστημα ήταν σε θέση να προκαλέσει μια τεράστια χρηματοπιστωτική κρίση, που μετατράπηκε σε κρίση χρέους. Οι καιροσκοπικές επιλογές ορισμένων τραπεζιτών και goldenboys είχαν τεράστιες επιπτώσεις στην κοινωνία. Αντί όμως να πληρώσουν το κόστος όσοι έκαναν λανθασμένες και τυχοδιωκτικές επιλογές, με ευθύνη των κυβερνήσεων αυτοί που πλήρωσαν ήταν οι κοινωνίες που βρέθηκαν ανοχύρωτες μπροστά σε μια πρωτοφανή οικονομική και κοινωνική απορρύθμιση που επιβλήθηκε αντιδημοκρατικά, χωρίς διάλογο με τους κοινωνικούς φορείς ή μέσα στα εθνικά κοινοβούλια ή το ευρωκοινοβούλιο, όπως επισημαίνει και στην σημαντική απόφασή του το Ευρωκοινοβούλιο στις 13/3/2014. Η υποχώρηση της πολιτικής μπροστά στην «οικονομία», η αποδυνάμωση της δημοκρατίας και η απορρύθμιση των ελεγκτικών μηχανισμών επέτρεψαν στην αγορά να γίνει ανεξέλεγκτη και να επιβάλει τους δικούς της κυνικούς κανόνες πάνω στην κοινωνία. Την ίδια στιγμή η παραδοσιακή πολιτική διέρχεται μια βαθειά κρίση απονομιμοποίησης, ενώ η πολιτική, κοινωνική και δημοκρατική κρίση συμβαδίζει με μια πρωτοφανή οικολογική κρίση.
2. Δεν είναι η δημοκρατία, όπως ψευδώς ισχυρίζονται όσοι την μισούν, που οδήγησε σε αύξηση των ανισοτήτων, σε χρεοκοπία χώρες όπως η Ελλάδα, καθώς και σε κατάρρευση του (ευρωπαϊκού) κοινωνικού μοντέλου. Η δημοκρατία στην Ελλάδα δεν περίσσευε. Αντιθέτως, αντιμετώπιζε σημαντικά προβλήματα ακόμα και την περίοδο που δεν είχαμε χούντα ή εμφύλιο. Σήμερα οι πολίτες είναι αγανακτισμένοι και πολλοί ισχυρίζονται ότι είναι, δήθεν, η πολύ δημοκρατία που μας οδήγησε στην χρεοκοπία. Αλλά συνέβη ακριβώς το αντίθετο. Η δημοκρατία και η συμμετοχή των πολιτών στην διαμόρφωση των αποφάσεων είχε υποκατασταθεί από το πελατειακό και κομματικό σύστημα για πολλές δεκαετίες, με αποτέλεσμα να μην έχουμε μια πλήρως λειτουργούσα δημοκρατία, να μην έχουμε ένα κράτος δικαίου και ισονομίας.
Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό ευθύνης για την σημερινή κρίση πέφτει στην υποχώρηση της δημοκρατίας μπροστά στους πανίσχυρους ή/και διαπλεκόμενους οικονομικούς ομίλους. Υπεύθυνη, επίσης, είναι η κυριαρχία αντιλήψεων που θεωρούσαν ότι η αγορά θα ρυθμίσει από μόνη της τα πάντα. Είναι η μετατροπή της πολιτικής και των κομμάτων από θεσμούς της δημοκρατίας σε ένα κλειστό λόμπυ και μηχανισμούς αναπαραγωγής ιδιοτελών συμφερόντων. Είναι η κυριαρχία μιας οικονομίας φούσκας και καζίνο πάνω στην πραγματική οικονομία. Είναι η αντίληψη ότι πρόοδος σημαίνει συνεχή αύξηση του «κατέχειν, και ότι ευημερία σημαίνει αυξανόμενες καταναλωτικές δυνατότητες.
3. Μην αφήσουμε τη δημοκρατία στα χέρια όσων την μισούν, όσων αδιαφορούν ή όσων την βλέπουν ως μια υπόθεση επικοινωνιακών κινήσεων. Η προστασία κι ανάπτυξη της δημοκρατίας είναι υπόθεση κι ευθύνη των πολιτών. Η δημοκρατία βρίσκεται σε κίνδυνο τόσο εξαιτίας αυτών που την μισούν όσο και αυτών που αδιαφορούν ή περιμένουν κάποιο σωτήρα να τους σώσει.
Οι πολίτες οφείλουν να υπερασπιστούν την δημοκρατία και να την διευρύνουν, όχι να την αφήσουν στα νύχια τυχοδιωχτών, νεοναζί, εγκληματιών ή νεόκοπων σωτήρων κάθε είδους.
Η δημοκρατία δεν είναι ένα παγιωμένο σύστημα, αλλά μπορεί να ευτελιστεί ή να αναβαθμιστεί ανάλογα με την κουλτούρα που επικρατεί στην κοινωνία καθώς και την ποιότητα του πολιτικού συστήματος και του πολιτικού προσωπικού. Αυτό που ανησυχεί περισσότερο είναι ότι η οργή μπορεί να τυφλώσει και οι βιαστές της δημοκρατίας να θεωρηθούν ήρωες και τσάμπα μάγκες. Σε μεγάλο βαθμό η ανάπτυξη νεοναζιστικών ή ρατσιστικών κινημάτων πατάει σε αντιλήψεις που υπάρχουν στην κοινωνία και καλλιεργούν την ιδέα ότι δεν είναι όλοι ίσοι και ισότιμοι. Ιδέες που θεωρούν ότι μια φυλή είναι ανώτερη από τις άλλες, ότι ένα έθνος έχει περισσότερα δικαιώματα από άλλα, ότι κάποιες ομάδες είναι οι κάτοχοι της απόλυτης αλήθειας και περισσότερο «πατριώτες» από τους άλλους, έχουν περισσότερα δικαιώματα από οποιονδήποτε άλλο. Στην πραγματικότητα έχουν αποδομήσει την βάση της δημοκρατίας σε αξιακό επίπεδο, και είναι εύκολο να την αποδομήσουν και στο θεσμικό αργότερα, για παράδειγμα με δικαιολογία την «κρίση».
Τα χρόνια της κρίσης οι πολίτες μετατρέπονται από ευκολόπιστους ψηφοφόρους, οργισμένους ή φοβισμένους, που γυρνάνε συχνά από αρχηγό σε αρχηγό, από κόμμα σε κόμμα, όχι επειδή πείθονται από το πρόγραμμά του αλλά γιατί κινούνται από την ανάγκη τιμωρίας ή από αίσθημα φόβου.
Όσα συνέβησαν πριν από την δολοφονία του Φύσσα αλλά και όσα αποκαλύφτηκαν μετά (ιδιαίτερα για τη συνεργασία κυβερνητικών στελεχών και ακροδεξιών, την ανοχή σε «τάγματα εφόδου, τη συνεργασία με κρατικούς υπαλλήλους και αστυνομικούς) φανερώνουν ότι πολλοί παίζουν με την φωτιά για μικροκομματικούς λόγους. Η δικαιοσύνη, ο σεβασμός των δημοκρατικών αρχών και η λειτουργία των θεσμών δεν μπορεί να είναι «αλά καρτ», αλλά να βασίζονται σε φιλελεύθερες αρχές, στην προάσπιση των δικαιωμάτων καθώς και σε συμμετοχικές διαδικασίες.
Μεγάλη ευθύνη για τους κινδύνους που απειλούν σήμερα την δημοκρατία πέφτει και στα κόμματα που «παίζουν» με την ισονομία, την δικαιοσύνη και τους δημοκρατικούς θεσμούς. Η βιώσιμη ευημερία και η κοινωνική ανάπτυξη χρειάζονται σταθερό πλαίσιο δικαίου και ισότητας – ισονομίας. Κάθε χρήση της δημοκρατίας και των θεσμών με ελαστικό τρόπο – με προσαρμογή τους σε συμφέροντα ομάδων επιρροής και κομμάτων – στη βάση τακτικισμών, αποδομεί τη δημοκρατία στην συνείδηση της κοινωνίας και δημιουργεί γόνιμο κλίμα και τους βιαστές της δημοκρατίας.
4. Τώρα είναι η ώρα να επανέλθει η πολιτική στο προσκήνιο, αλλά μια αξιόπιστη πολιτική, γιατί μόνο με ενίσχυση της δημοκρατίας και κοινωνικοποίηση της πολιτικής μπορούν να τεθούν κανόνες και να υιοθετηθούν κανονιστικά πλαίσια, ώστε η οικονομία και η πολιτική να λειτουργούν υπέρ της κοινωνίας, του δημόσιου συμφέροντος, της μείωσης των ανισοτήτων και της περιβαλλοντικής – κλιματικής προστασίας.
Χρειάζεται να περάσουμε από την πολιτική του φόβου ή των πλασματικών υποσχέσεων, σε μια πολιτική που επικεντρώνει σε προτάσεις και πραγματικά προγράμματα για την αντιμετώπιση των προβλημάτων των πολιτών και της κοινωνίας. Η πολιτική του φόβου και της πόλωσης ή των ψεύτικων υποσχέσεων δεν μπορεί να βγάλει τη χώρα από την κρίση. Η διαφορετική άποψη δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται ως απειλή ή να δαιμονοποιείται, ως το απόλυτο κακό.
Χρειαζόμαστε νέα μοντέλα πολιτικής που βασίζονται σε αξίες αλλά ταυτόχρονα ενισχύουν και τη συμμετοχή των πολιτών στη διαμόρφωση και λήψη των αποφάσεων που τους αφορούν.
Η πολιτική δεν μπορεί να εκφυλίζεται σε υπόθεση επικοινωνιακών χειρισμών, αν και αυτοί έχουν την σημασία τους.
Χρειάζεται να υψώσουμε την φωνή μας για την δημοκρατία, πρέπει η δημοκρατία να βγει πιο ισχυρή από την κρίση αλλά και να γίνει κατανοητό ότι μόνο μέσα από έναν ουσιαστικό δημοκρατικό διάλογο μπορεί να βρεθούνε λύσεις για τα πολύ σοβαρά προβλήματα που ζούμε σήμερα που θα έχουν και την στήριξη της κοινωνίας. Καμία κοινωνία δεν μπορεί να σωθεί αν δεν είναι συμμέτοχος στην προσπάθεια σωτηρίας της.
Θα πρέπει να τερματισμούς πρακτικές – και να καταδικαστούν ώστε να μην επαναληφθούν – που θέτουν το κοινοβούλιο και τη δημοκρατία στο περιθώριο και επιβάλλουν σημαντικές αποφάσεις που επηρεάζουν καθοριστικά την ζωή, την κοινωνία, την οικονομία μέσω Πράξεων Νομοθετικού Περιεχομένου. Δεν μπορεί να λειτουργούν τεχνοκρατικοί μηχανισμού που επιβάλλουν τις απόψεις τους σε εκλεγμένους θεσμούς, χωρίς μάλιστα να δίνουν τη δυνατότητα ανάπτυξης εναλλακτικών λύσεων ή και αντιλόγου.
5. Σε εθνικό επίπεδο απαιτείται μια ριζική ανατροπή της πολιτικής κουλτούρας που κυριαρχεί σήμερα. Για να βγει η Ελλάδα από την κρίση χρειάζεται μια βαθιά μεταρρύθμιση του δημοκρατικού αλλά και του κομματικού μοντέλου. Χρειαζόμαστε ουσιαστική και περισσότερη δημοκρατία, ώστε να συνδιαμορφώνουν οι πολίτες τις σημαντικές αποφάσεις που επηρεάζουν τη ζωή τους. Είναι θέμα επιβίωσης η αφύπνιση των πολιτών ώστε να υπερασπιστούν την δημοκρατία ως ένα εργαλείο που μας βοηθάει να ζούμε καλύτερα και να επιλύουμε με διάλογο τα προβλήματά μας. Δεν χρειαζόμαστε αυταρχικά καθεστώτα, δεν χρειαζόμαστε πολιτικές που θα είναι εργαλείο χειραγώγησης, δεν θέλουμε μια δημοκρατία ψιθύρων και παιχνιδιών που παίζονται πίσω από κλειστές πόρτες.
6. Έξη χρόνια κρίσης αναδεικνύουν ως θέμα επιβίωσης την ανάγκη για έναν ευρύ, συστηματικό και δομημένο διάλογο μέσα στην κοινωνία, με πρωτοβουλία της κοινωνίας, με στόχο την διαμόρφωση ενός νέου σχεδίου διεξόδου της χώρας από την κρίση, κοινωνικά δίκαιου και ισορροπημένου. Αυτό το σχέδιο πρέπει να διαμορφωθεί και συν-αποφασιστείμε την ουσιαστική συμμετοχή πολιτικών κομμάτων, επαγγελματικών και κοινωνικών φορέων, καθώς και προσωπικοτήτων ώστε να εκφράζει την μεγάλη πλειοψηφία της κοινωνίας. Πρωταγωνιστικό ρόλο πρέπει να παίξουν η κοινωνία των πολιτών και η αυτοδιοίκηση, υπερβαίνοντας την κομματική πόλωση.
7. Η μεταρρύθμιση της ευρωζώνης και η ανάπτυξη του οικονομικού και κοινωνικού πυλώνα της, καθώς και η οικονομική, κοινωνική, πολιτική ενοποίηση της Ευρώπης με ενίσχυση του ρόλου των εθνικών και περιφερειακών κοινοβουλίων καθώς και του ευρωκοινοβουλίου είναι η μόνη απάντηση στην βαθιά κρίση που βιώνουμε σήμερα.
Μόνο μια ισχυρή, ενιαία αλλά δημοκρατική και κοινωνική – πολιτική Ευρώπη μπορεί να θέσει κανόνες και να περιορίσει την ανεξέλεγκτη αγορά και την αυτονόμηση της οικονομίας, να επαναφέρει την οικονομία στον πραγματικό της ρόλο, που είναι η διασφάλιση της βιώσιμης ευημερίας της κοινωνίας και όχι η επιβολή των κανόνων της πάνω στην κοινωνία.
Η νέα Κομισιόν αλλά και το νέο Ευρωκοινοβούλιο πρέπει να ανοίξουν την πανευρωπαϊκή συζήτηση για μια ευρωπαϊκή ομοσπονδία, δημοκρατικά οργανωμένη που μεταφέρει την εξουσία ταυτοχρόνως στο ευρωκοινοβούλιο και στην αυτοδιοίκηση, μειώνοντας τον καθοριστικό ρόλο του Συμβουλίου (κυβερνήσεις) και των συγκεντρωτικών εθνικών κρατών.
8. Οι πολιτικές δημοσιονομικής εξυγίανσης δεν μπορούν να πλήττουν τη δημοκρατία, την κοινωνική συνοχή, το ευρωπαϊκό κοινωνικό, περιβαλλοντικό κεκτημένο, το θεμελιώδη χάρτη δικαιωμάτων της ΕΕ, την υγεία, την παιδεία, τον κοινωνικό διάλογο και τη δημοκρατία. Πρέπει να τις αναπροσαρμόσουμε άμεσα, μετά από διάλογο, όχι μόνο με τις κυβερνήσεις αλλά και με τα κοινοβούλια, την αυτοδιοίκηση και την κοινωνία των πολιτών.
Όπως απαιτεί το ευρωκοινοβούλιο, με την απόφασή του στις 13/3/2014 οι πολιτικές που εφαρμόζονται σήμερα πρέπει να προσαρμοστούν στις ευρωπαϊκές στρατηγικές. Οι θεσμοί όπως η τρόικα να αντικατασταθούν με ευρωπαϊκούς θεσμούς που θα τεθούν υπό τον πλήρη έλεγχο του ευρωκοινοβουλίου.
Από την Ελλάδα της κρίσης πρέπει να ξεκινήσει η διαμόρφωση ενός νέου κοινού Ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου που θα βασίζεται στην ισονομία και ισοτιμία, την καινοτομία και την οικολογική δικαιοσύνη και βιωσιμότητα.
Μια κοντόφθαλμη ενθο-κεντρική πολιτική που θεωρεί ότι αρκεί να χτυπήσει κάποιος το χέρι του στο τραπέζι για να αλλάξουν οι πολιτικές, δεν είναι εξωπραγματική αλλά και αναποτελεσματική. Για να προωθηθούν αλλαγές απαιτούνται ευρύτερες συμμαχίες, όχι μόνο μεταξύ κομμάτων αλλά και κοινωνιών, αλλά και καλή γνώση των κανόνων του ευρωπαϊκού παιχνιδιού. Το πιο βασικό πάντως είναι η ύπαρξη ή όχι εναλλακτικού σχεδίου, δίκαιου, ισορροπημένου αλλά κι αποτελεσματικού, που να πείθει ότι είναι καλύτερο από αυτό που εφαρμόζεται σήμερα και μπορεί να έχει καλύτερα και πιο ισορροπημένα αποτελέσματα.
9. Τα πολιτικά κόμματα και οι κοινοβουλευτικοί θεσμοί πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι δεν μπορούν να διαμορφώνουν μόνοι τους και ξεκομμένα από τις κοινωνίες τις αποφάσεις που επηρεάζουν καθοριστικά το παρόν και το μέλλον εκατομμυρίων ανθρώπων.
Νέοι θεσμοί σε τοπικό (πχ γειτονιές, οικολογικές ενότητες κα) ή θεματικό επίπεδο (κοινοβούλια νερού, κοινοβούλια ακτών κα) διαμορφώνουν ένα νέο συμμετοχικής δημοκρατίας που ενσωματώνεται όλο και περισσότερο στην ευρωπαϊκή νομοθεσία. Η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών είναι σε ένα νέο, επίσης, δημοκρατικό εργαλείο επηρεασμού των πολιτών σε ευρωπαϊκό επίπεδο, όπως απέδειξε και η επιτυχία της Ευρωπαϊκής Πρωτοβουλίας Πολιτών “Δικαίωμα στο Νερό».
Η συζήτηση και ο διάλογος, όχι μόνο η όποια ψηφοφορία, είναι που αυτό που καθορίζει την ποιότητα της δημοκρατίας σε όλα τα επίπεδα. Η τεχνολογία, το διαδίκτυο, τα διάφορα ηλεκτρονικά εργαλεία συγκέντρωσης υπογραφών, γενικότερα τα σόσιαλ μίντια, αλλά και προχωρημένα εργαλεία που αξιολογούν το κατά πόσο λαμβάνονται ή όχι υπόψη οι προτάσεις που κατατίθενται από τους φορείς σε μια διαβούλευση διευκολύνουν την συμμετοχή των πολιτών αλλά δεν αναιρούν την ανάγκη διαλόγου και δημιουργικής πολιτικής αντιπαράθεσης στο πλαίσιο της δημοκρατίας.
10. Τα κόμματα δεν μπορεί πλέον να είναι μηχανισμοί συμφερόντων και ελεγχόμενα από έναν αρχηγό και την «φρουρά» του. Άλλο η ύπαρξη ελεγχόμενων από τους πολίτες ηγεσιών και άλλο αρχηγικά κόμματα στα οποία αποφασίζει ένας αρχηγός. Η κυριαρχία του αρχηγικού μοντέλου ως πρότυπο των ελληνικών κομμάτων έρχεται σε ευθεία σύγκρουση με την δημοκρατία, αναπαράγει την παθητικότητα αλλά και γεννάει την οργή στην κοινωνία.
Η εποχή κατά την οποία ο αρχηγός-αφέντης ήξερε καλύτερα και αποφάσιζε ο ίδιος για το καλό του λαού, η εποχή που το κόμμα μπορούσε να είναι ιδιοκτησία ενός αρχηγού πρέπει να τελειώσει.
Χρονικά όρια στην κατάληψη μιας ηγετικής θέσης, πιο συλλογικές μορφές ηγεσίας, συστηματική, συνεχής διαβούλευση και με αξιοποίηση του διαδικτύου αλλά και δομημένη σωστά συμμετοχή των μελών στη λήψη αποφάσεων πρέπει να αποτελέσουν τη βάση σύγχρονων, δημοκρατικών, πολιτικών κομμάτων και στη χώρα μας.
Τα πολιτικά ινστιτούτα (σήμερα στενά κομματικά) πρέπει να σταματήσουν να είναι μέρος ενός στενού κομματικού μηχανισμού, χώροι αναπαραγωγής μιας κομματικής νομεκλατούρας και της κυρίαρχης ιδεολογίας της, και να αφεθούν να επιτελέσουν το έργο της επιμόρφωσης, κατάρτισης και τεκμηρίωσης που καθορίζει ο νόμος με αυτονομία και επιστημονικό τρόπο, προς όφελος της ευρύτερης κοινωνία και όχι στενά των κομματικών μελών, στο πλαίσιο του κοινού ευρωπαϊκού σπιτιού μας, αναπτύσσοντας ευρύτερες ευρωπαϊκές συνεργασίες.
11. Χρειαζόμαστε βαθιές αλλαγές στην κοινωνία, στη λειτουργία των θεσμών και στο Σύνταγμα καθώς και σε ευρωπαϊκό επίπεδο που θα ενισχύσουν:
- την δημοκρατική λειτουργία και νομιμοποίηση των κομμάτων, ώστε να τηρούνται ελάχιστα προαπαιτούμενα στο εσωτερικό των κομμάτων (μεταξύ άλλων να υπάρχουν ουσιαστικά, δημοκρατικά και αποφασιστικά συνέδρια, να μην μπορεί να διαγραφεί μόνο με απόφαση του αργηγού ένα μέλος ή στέλεχος, πολύ περισσότερο ένας βουλευτής που εκφράζει διαφορετική γνώμη),
- την αντιπροσωπευτική κοινοβουλευτική δημοκρατία αλλά εμπλουτισμένη με θεσμούς άμεσης δημοκρατίας που επιτρέπουν στους πολίτες να συμμετέχουν ουσιαστικά στη διαμόρφωση και λήψη των αποφάσεων, όχι μόνο μέσω των εκλογών αλλά και μέσω της πρόκλησης δημοψηφίσματος με πρωτοβουλία των πολιτών ή θεσμοθετημένες πρωτοβουλίες σε ευρωπαϊκό κι εθνικό επίπεδο (ανάλογες με την «Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών – ECI)
Δεν θα πρέπει να χαθεί η ευκαιρία αναθεώρησης του Συντάγματος από την επόμενη Βουλή. Οι αλλαγές, όμως, στο Σύνταγμά μας πρέπει να προϊόν μιας ώριμης συζήτησης στην κοινωνία προς την κατεύθυνση της διεύρυνσης της δημοκρατίας και του ρόλου της κοινωνίας των πολιτών. Χρειάζεται να αποτυπωθεί η μετάβαση από ένα απόλυτα κομματο-κεντρικό σύστημα, βασισμένο μάλιστα σε αρχηγικό μοντέλο, σε ένα νέο δημοκρατικό υπόδειγμα όπου η «ευθύνη» διαμόρφωσης της πολιτικής μοιράζεται μεταξύ πραγματικά δημοκρατικών κομμάτων και κοινωνίας των πολιτών.
