27 Μαρτίου 2013
Εναλλακτική πρόταση για έξοδο από την κρίση
-
font size
decrease font size
increase font size
Εισήγηση Νίκου Χρυσόγελου σε συνέδριο ΙΝΕΡΠΟΣΤ
«Έξοδος από την κρίση: Η Πρόκληση της Εναλλακτικής Πορείας»
Ομιλία του Νίκου Χρυσόγελου, ευρωβουλευτή των Οικολόγων Πράσινων / Ομάδα των Πράσινων στο Ευρωκοινοβούλιο στην διημερίδα που διοργάνωσε το ΙΝΕΡΠΟΣΤ σε συνεργασία με το Levy Economics Institute, στην Αθήνα, το Σάββατο 9 Μαρτίου, με θέμα: «Έξοδος από την κρίση: Η Πρόκληση της Εναλλακτικής Πορείας». Ο Νίκος Χρυσόγελος συμμετείχε σε πολιτικό πάνελ με τον Αλέξη Τσίπρα, Πρόεδρο ΣΥΡΙΖΑ-ΕΚΜ, τον James Galbraith, Senior Scholar, Levy Economics Institute of Bard College and Lloyd M. Bentsen Jr. Chair, University of Texas και τη Λούκα T. Κατσέλη, Πρόεδρο Κοινωνικής Συμφωνίας, Καθηγήτρια Οικονομικής Επιστήμης Πανεπιστημίου Αθηνών, πρώην Υπουργό, στην ενότητα: «Για τη Συγκρότηση ενός Κοινωνικού Μετώπου Ανατροπής: Αναγκαίες προϋποθέσεις και βήματα».Στην ομιλία του ο Νίκος Χρυσόγελος τόνισε, μεταξύ άλλων:
Η αποτυχία της πολιτικής που ακολουθείται
Η ελληνική κρίση είναι συνέπεια και της διεθνούς χρηματοπιστωτικής κρίσης και, σε μεγάλο βαθμό, της αναποτελεσματικότητας του ελληνικού πολιτικού συστήματος. Όμως, οι πολιτικές που προωθούνται υπό την πίεση των κυρίαρχων πολιτικών δυνάμεων της Ευρώπης προσπάθησαν να αποσιωπήσουν τα διαρθρωτικά προβλήματα της Ευρωζώνης που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην επιδείνωση της ελληνικής κρίσης. Το μίγμα πολιτικής που ακολουθείται με τη βούλα της τρόικα δεν αντιστρατεύεται μόνο πολλές από τις ευρωπαϊκές πολιτικές κι αξίες, αλλά αντιπροσωπεύει και μια
ιδεολογική εμμονή σε μια «λιτότητα πάνω στη λιτότητα», που αποδεικνύεται ιδιαίτερα επικίνδυνη όπου έχει εφαρμοστεί.
Δεν υπάρχει το πολιτικό θάρρος στην τρόικα και στις κυβερνήσεις που επιμένουν στην πολιτική που εφαρμόζεται να παραδεχτούν ότι το τρέχον σχέδιο αντιμετώπισης της κρίσης όχι μόνο αποτυγχάνει στην αντιμετώπιση συγκεκριμένων δημοσιονομικών προβλημάτων, αλλά επεκτείνει τα προβλήματα ενώ παράλληλα αδυνατεί να αντιμετωπίσει τα αίτια αυτών των προβλημάτων. Σχεδόν όλες οι υποθέσεις και προβλέψεις των προγραμμάτων διάσωσης έχουν πέσει έξω. Οι περισσότερες από τις βαθιές διαρθρωτικές αλλαγές που απαιτούνται έχουν αποτύχει.
Όμως θα πρέπει να τεθεί σε σωστή βάση η κριτική. Η διάσωση της Ελλάδας -με βάση το τρέχον σχέδιο – θα απαιτήσει πάνω από 240 δις Ευρώ και τα αποτελέσματα είναι αμφίβολα. ΟΙ ευρωπαίοι φορολογούμενοι θα έχουν υψηλό οικονομικό κόστος, ενώ οι έλληνες πολίτες βαρύ οικονομικό και κοινωνικό κόστος. Το κύριο πρόβλημα λοιπόν είναι ότι αυτά τα 240 δις πάνε σε μια μαύρη τρύπα. Αν κατευθύνονταν πχ 24 δις Ευρώ, το 10% δηλαδή του ποσού αυτού, για μεταρρύθμιση της οικονομίας, στοχευμένη δημιουργία θέσεων εργασίας και αναδιοργάνωση της διοίκησης, των κοινωνικών πολιτικών και υποδομών, το χρέος της χώρας θα μπορούσε να μειωθεί σημαντικά και οι κοινωνικές επιπτώσεις της προσαρμογής να είναι περιορισμένες.
Οι πολιτικές που ακολουθούνται σήμερα αποδείχτηκαν άστοχες και αδιέξοδες, διαλύουν την κοινωνική συνοχή, καταστρέφουν την πραγματική οικονομία, οδηγούν σε εκρηκτικά επίπεδα ανεργίας και κοινωνικής φτώχειας. Οι προϋποθέσεις και τα μοντέλα που ακολουθήθηκαν, εξαιτίας μιας άκαμπτης ιδεολογικής εμμονής, επικέντρωσαν σε μια οριζόντια λιτότητα που οδήγησε μέχρι τώρα σε απώλεια του ΑΕΠ κατά 25%, ανεργία στο γενικό πληθυσμό πάνω από 27% και στους νέους πάνω από 57% αλλά και σε επιδείνωση του δημόσιου χρέους χωρίς να έχει επιτευχτεί γενικότερα διατηρήσιμη βελτίωση των δημοσιονομικών της χώρας.
Η όποια μείωση του ελλείμματος έχει βασιστεί κυρίως σε δραματική μείωση των μισθών, συντάξεων και κοινωνικών πολιτικών, όχι σε βιώσιμες μεταρρυθμίσεις. Είναι αμφίβολο αν μπορεί να διατηρηθεί μακροχρόνια όποιο - και εφόσον υπάρξει - πρωτογενές πλεόνασμα, αν δεν γίνουν διαρθρωτικές και στοχευμένες αλλαγές.
Το δημόσιο χρέος αντί να μειωθεί, όπως στόχευε η πολιτική που εφαρμόστηκε, εκτοξεύθηκε στα ύψη και παρά το PSI+ δεν θα είναι σε βιώσιμα επίπεδα ούτε το 2022.
Το εμπορικό ισοζύγιο έχει βελτιωθεί ελάχιστα, εξαιτίας της μείωσης της κατανάλωσης και μικρής αύξησης των ιδιωτικών εξαγωγών, όχι ως αποτέλεσμα βασικών μεταρρυθμίσεων στην παραγωγική βάση της χώρας.
Η παραγωγικότητα και η ανταγωνιστικότητα της χώρας έχουν επηρεαστεί μόνο από τη μείωση των μισθών και όχι από αλλαγές, για παράδειγμα στην οργάνωση της εργασίας, την ενεργειακή αποτελεσματικότητα, την καινοτομία, την αναβάθμιση της ικανότητας του ανθρώπινου δυναμικού και την αποτελεσματικότερα χρήση φυσικών πόρων, όπως θα ήταν πιο λογικό. Στις σύγχρονες ευρωπαϊκές – και όχι μόνο - κοινωνίες δεν μπορεί η παραγωγικότητα και ανταγωνιστικότητα της οικονομίας να βασίζονται στην πτώση του βιοτικού επιπέδου, τη μείωση των μισθών και την απορρύθμιση των συνθηκών και σχέσεων εργασίας. Πέρα από τις επιπτώσεις στην κοινωνική συνοχή, παρόμοιες επιλογές οδηγούν σε απώλεια των πιο αποδοτικών και δυναμικών τμημάτων της οικονομικής ζωής, που αναγκάζονται να αναζητήσουν καλύτερη τύχη σε άλλες χώρες και οικονομίες όπου μπορούν να αξιοποιήσουν καλύτερα τα προσόντα που διαθέτουν. Ήδη, στη χώρα μας παρατηρείται αυξανόμενη απώλεια έμπειρων στελεχών, επιστημονικού και εξειδικευμένου προσωπικού.
Πρέπει να αντιμετωπιστούν τα δημοσιονομικά προβλήματα της χώρας και της Ευρώπης;
Η πολιτική που ακολουθείται είναι λανθασμένη, αδιέξοδη κι αναποτελεσματική. Αυτό δεν πρέπει, όμως, να μας οδηγεί στην απόρριψη - μαζί με την εφαρμοζόμενη πολιτική – της ανάγκης να αντιμετωπιστούν τα δημοσιονομικά προβλήματα της χώρας, χωρίς μάλιστα να αδιαφορούμε για την αντιμετώπιση και των άλλων κρίσεων, οικονομικής, κοινωνικής, κλιματικής – περιβαλλοντικής. Δεν μπορούμε να μεταφέρουμε δυσανάλογα μεγάλο βάρος, δημόσιο οικονομικό, κοινωνικό ή περιβαλλοντικό χρέος, στις επόμενες γενιές.
Η χώρα ακολουθούσε πριν την κρίση μια πορεία που αργά ή γρήγορα οδηγούσε σε βαθιά κρίση. Η ευθύνη του πολιτικού συστήματος (κυβερνήσεις αλλά και αντιπολίτευση) είναι ότι δεν έλαβε εγκαίρως μέτρα στο πλαίσιο μιας προσεχτικά σχεδιασμένης και κοινωνικά δίκαιης κι ισορροπημένης πολιτικής για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα, σε οικονομικό, διοικητικό, παραγωγικό και κοινωνικό επίπεδο. Δεν έπρεπε να κρύβουμε τα προβλήματα κάτω από το χαλί, να κλείνουμε τα μάτια μας μπροστά στην αναποτελεσματικότητα, τη σπατάλη, τη διαφθορά. Δεν έπρεπε να φοβόμαστε να αναλάβουμε τις ευθύνες μας.
Χρειάζονταν εγκαίρως σημαντικές μεταρρυθμίσεις τόσο στο μοντέλο ανάπτυξης, παραγωγής και κατανάλωσης, όσο και οργάνωσης της διοίκησης και των συστημάτων κοινωνικής πολιτικής. Εμείς, οι ίδιοι θα έπρεπε να έχουμε, για παράδειγμα, σχέδιο μεταρρύθμισης του συστήματος υγείας, όχι μόνο για να αντιμετωπιστεί η διαφθορά και η σπατάλη πόρων, αλλά και για να γίνει το σύστημα αποτελεσματικό ως προς τις υπηρεσίες που προσφέρει στον πολίτη. Δαπανούσαμε αναλογικά πολλά χρήματα χωρίς να είναι οι υπηρεσίες ποιοτικές και προς όφελος των πολιτών. Ακόμα και αν δεν υπήρχε η κρίση έπρεπε να αντιμετωπίσουμε παρόμοια διαρθρωτικά προβλήματα, αποτέλεσμα του πελατειακού, γραφειοκρατικού κι αναποτελεσματικού κράτους που αναπτύχθηκε και οδήγησε στη σπατάλη και τη διαφθορά.
Σε κάθε περίπτωση θα έπρεπε να υπάρχει ένα συμφωνημένο με την κοινωνία σχέδιο για να αντιμετωπίσουμε οι ίδιοι τα προβλήματά μας, μέσα σε λογικό χρονικό διάστημα, με εφαρμογή λογικών και ισορροπημένων πολιτικών. Δεν μπορούμε να περιμένουμε να μας λύσουν άλλοι τα προβλήματά μας, δεν πρέπει να θεωρούμε ότι οι άλλοι είναι οι μόνοι υπεύθυνοι για τα προβλήματά μας.
Αναγκαίο ένα εναλλακτικό σχέδιο διεξόδου από την κρίση
Απέναντι λοιπόν στο δίλημμα “Υπέρ ή εναντίον του Μνημονίου”, εμείς λέμε αλλαγή των όρων του Μνημονίου ώστε να είναι συμβατοί με τις Ευρωπαϊκές αξίες και πολιτικές, ένα τρίτο δρόμο. Λέμε ναι σε έναν ουσιαστικό κοινωνικό διάλογο με στόχο την άμεση αντιμετώπιση της ανεργίας και της φτώχειας, ενεργητική πολιτική για την απασχόληση και την αναζωογόνηση της οικονομίας, στρατηγική για ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής, και παράλληλα προστασία περιβάλλοντος.
Χρειαζόμαστε, λοιπόν, ένα αποτελεσματικό, εναλλακτικό Σχέδιο Β για να βγούμε από την κρίση. Ένα συνεκτικό εναλλακτικό σχέδιο που θα επιτυγχάνει την σταδιακή δημοσιονομική εξυγίανση με ισορροπημένο και κοινωνικά δίκαιο τρόπο, ενώ θα αναζωογονεί και θα αλλάζει την οικονομία, θα ενισχύει την κοινωνική συνοχή και θα δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας. Ένα τέτοιο σχέδιο μπορεί να συμφωνηθεί με την κοινωνία και να εφαρμοστεί μόνο αν η οργή των πολιτών μετατραπεί σε συνειδητή απόφαση αλλαγών και μεταρρυθμίσεων προς όφελος της κοινωνίας και των πολιτών.
Αυτό το σχέδιο πρέπει να βασιστεί σε μερικές προτεραιότητες που μπορεί να εξασφαλίσουν την συμμετοχή της κοινωνίας αλλά και να επιτύχουν την έξοδο της χώρας από την κρίση:
(1) Έντιμη κι αποτελεσματική αξιολόγηση των αποτελεσμάτων του προγράμματος που ακολουθείται ώστε να γίνουν ουσιαστικές αλλαγές στο σχέδιο εξυγίανσης και προσαρμογής. Ένα φόρουμ όπου θα συμμετέχουν όχι μόνο η κυβέρνηση αλλά και κοινωνικοί – επαγγελματικοί φορείς, εκπρόσωποι του ελληνικού κοινοβουλίου και των ευρωβουλευτών, ειδικοί επιστήμονες από την Ελλάδα κι άλλες χώρες, θα μπορούσε να αξιολογήσει τα αποτελέσματα και να προτείνει αλλαγές και επικαιροποιήσεις που πρέπει να γίνουν στο “πρόγραμμα προσαρμογής” προκειμένου:
(α) να είναι συμβατό με τις ευρωπαϊκές αξίες και πολιτικές (πχ Στρατηγική Ευρώπη 2020, κοινωνική συνοχή, απασχόληση, κοινωνικός διάλογος κα)
(β) να αντιμετωπιστούν μεταξύ άλλων οι σημαντικές αποκλίσεις μεταξύ των μακροοικονομικών προβλέψεων και των πραγματικών στοιχείων, συμπεριλαμβανομένων των συνεπειών του προγράμματος προσαρμογής στις πολιτικές υγείας, κοινωνικής συνοχής, απασχόλησης, δευτερογενών επιπτώσεων.
(γ) να επιτευχθεί η δημοσιονομική εξυγίανση μέσω της αναζωογόνησης της οικονομίας (μέσω και της στροφής της σε πράσινη κατεύθυνση) και της επανένταξης στην οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα των εκατομμυρίων ανέργων και ουσιαστικών μεταρρυθμίσεων που θα βελτιώσουν την αποτελεσματικότητα και οργάνωση της διοίκησης.
Μια σειρά αποφάσεων του Ευρωκοινοβουλίου αλλά και οι προτάσεις των Πράσινων στο Ευρωκοινοβούλιο μπορούν να αποτελέσουν ισχυρά χαρτιά σε μια τέτοια διαδικασία αξιολόγησης των εφαρμοζόμενων πολιτικών και των αποτελεσμάτων τους κι επανασχεδιασμού του προγράμματος εξυγίανσης και προσαρμογής: αποφάσεις ΕΚ για Ευρωπαϊκό Εξάμηνο, «διπλό πακέτο», έκθεση Cercas για την αναδιάρθρωση επιχειρήσεων, Εκθέσεις για την Ανάπτυξη κα.
(2) Συζήτηση με την κοινωνία, τους κοινωνικούς κι επαγγελματικούς φορείς για τη διαμόρφωση μιας ευρύτατης συναίνεσης για το ποιες μεταρρυθμίσεις χρειάζεται η χώρα και πώς μπορεί να τις πετύχει.
(3) Διαμόρφωση ξεκάθαρου οικονομικού – επενδυτικού σχεδίου, ιεράρχηση προτεραιοτήτων, ευνοϊκό θεσμικό – φορολογικό πλαίσιο και εξασφάλιση ευρωπαϊκών, εθνικών και τοπικών πόρων για επενδύσεις (ιδιωτικές και συνεταιριστικές) σε τομείς κοινωνικής και περιβαλλοντικής καινοτομίας, που δημιουργούν θέσεις εργασίας και καλύπτουν τα μεγάλα ελλείμματα που υπάρχουν στις κοινωνικές και περιβαλλοντικές πολιτικές που θα κάνουν τη ζωή των πολιτών πιο ανθρώπινη και βιώσιμη.
(4) Ενδυνάμωση των δομών και πολιτικών κοινωνικής συνοχής κι αλληλεγγύης προς τις πιο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, ώστε να μπορούν να έχουν μια αξιοπρεπή ζωή όσοι έχασαν το επάγγελμά τους και βρέθηκαν στο περιθώριο, αν και πριν λίγα χρόνια μπορεί να είχαν μεγάλη οικονομική άνεση.
Αυτή η εναλλακτική πρόταση για να είναι αποτελεσματική πρέπει να έχει την υποστήριξη μιας μεγάλης πλειοψηφίας της κοινωνίας και να προκύψει από τα κάτω, μέσα από ειλικρινή και δημιουργικό διάλογο στην κοινωνία, στην αυτοδιοίκηση, μεταξύ των κοινωνικών και επαγγελματικών φορέων αλλά και μεταξύ των πολιτικών κομμάτων και μπορεί να αποτυπωθεί, εφόσον υπάρξει, και σε πολιτικό επίπεδο.
Στόχος πρέπει να είναι μέσα από αυτόν τον διάλογο να διαμορφωθεί ένα νέο Κοινωνικό Συμβόλαιο, που θα είναι ταυτοχρόνως Πράσινο Κοινωνικό Συμβόλαιο.
Ποια πολιτική μπορεί να μας βγάλει από την κρίση;
Η εναλλακτική πρόταση διεξόδου από την κρίση θα πρέπει λοιπόν να είναι αποτελεσματική, δημοκρατική, πολιτική, κοινωνικά υπεύθυνη, ειλικρινής, νεανική. Πρέπει να στηρίζεται από και να στηρίξει δημιουργικές δυνάμεις στην κοινωνία και την πολιτική. Να δημιουργεί αισιοδοξία και ελπίδα με έργα και εφαρμοζόμενες πολιτικές αλλαγές, ρήξεις, μεταρρυθμίσεις που έχουν άμεσο αποτέλεσμα στην καθημερινή ζωή των πολιτών. Να μην είναι απλώς ψεύτικες υποσχέσεις.
Φυσικά πρέπει να βασίζεται στην αλήθεια, στην ειλικρινή σχέση με τους πολίτες, να μην βασίζεται σε ψευδαισθήσεις, λαϊκισμό και ψεύτικες υποσχέσεις. Δεν πρέπει να δίνονται υποσχέσεις από τα κόμματα που δεν θα μπορούν να τηρηθούν, όπως πχ σημαντική αύξηση του κατώτατου μισθού στον δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα χωρίς να υπάρχουν οι αναγκαίοι οικονομικοί πόροι και με κατεστραμμένη την οικονομία.
Η βιώσιμη ευημερία δεν μπορεί -τουλάχιστον για τα επόμενα χρόνια- να στηριχθεί σε μεγάλη αύξηση εισοδημάτων, σε αυξανόμενη κατανάλωση και σε υπόσχεση συνεχούς αύξησης του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος. Πρέπει και μπορεί να στηριχθεί σε βελτίωση των συνθηκών ζωής των πολιτών, υπεράσπιση του δημόσιου συμφέροντος και των δημόσιων αγαθών, αύξηση της αποτελεσματικότητας και βιωσιμότητας της οικονομίας μέσα από βέλτιστη χρήση ενέργειας, πρώτων υλών και φυσικών πόρων.
Χρειαζόμαστε ένα νέο κοινωνικό πρότυπο τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη που θα βασίζεται σε βιώσιμα μοντέλα παραγωγής και κατανάλωσης και όχι σε μια πλασματική καταναλωτική ευημερία βασισμένη σε δανεικά, μη ανανεώσιμους φυσικούς πόρους, δάνεια από το μέλλον των παιδιών μας.
Ρεαλιστικό είναι – αντί για αποπροσανατολιστικές υποσχέσεις που θα προκαλέσουν μεγαλύτερη απογοήτευση όταν διαψευσθούν - να διαμορφωθεί μέσα από ευρύτερες συμφωνίες μια πολιτική που διασφαλίζει ότι:
- όλοι οι πολίτες, ανεξαρτήτως αν είναι άνεργοι ή εργαζόμενοι, έχουν πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας και βασικές κοινωνικές υπηρεσίες, υποστηρίζονται από ένα ελάχιστο δίχτυ κοινωνικής ασφάλειας,
- όλοι οι πολίτες έχουν ένα βασικό εισόδημα που εξασφαλίζει την αξιοπρεπή επιβίωσή τους, με πόρους που θα μπορούσαν να εξασφαλιστούν από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο, την αναδιανομή εισοδημάτων μέσω ενός δίκαιου φορολογικού συστήματος και την αντιμετώπιση της φοροδιαφυγής
- διαμορφώνεται συνεκτικό πλαίσιο για δημιουργία βιώσιμων θέσεων εργασίας και αναζωογόνηση της οικονομίας μέσα από πράσινες, κοινωνικές καινοτομίες.
Απέναντι σε ένα Μνημόνιο που έχει πολύ συγκεκριμένες δεσμεύσεις που πολλές από αυτές έχουν αποδειχθεί αναποτελεσματικές και κοινωνικά άδικες, σε αντίθεση με ευρωπαϊκές αξίες και πολιτικές, χρειάζεται να διαμορφωθεί μια συνεκτική εναλλακτική πολιτική πρόταση διεξόδου από την κρίση που θα έχει συγκεκριμένους στόχους, μέτρα, χρονοδιαγράμματα και εργαλεία επίτευξής τους, θα είναι συμβατή με τη συμμετοχή της χώρας στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι και θα διασφαλίζει – στηρίζεται σε ευρύτερες κοινωνικές και πολιτικές συμμαχίες σε ευρωπαϊκό κι εθνικό επίπεδο. Σε αυτή τη βάση μπορούμε να επανα-διαπραγματευτούμε τους όρους του Μνημονίου.
Απαιτείται λοιπόν κριτική στάση κι αγώνας σε σχέση με τις εφαρμοζόμενες πολιτικές αλλά από μόνη της η αγωνιστικότητα δεν προσφέρει διέξοδο αν δεν υπάρχει εναλλακτικό σχέδιο. Δεν είναι σίγουρο που μπορεί να οδηγήσει μια αγωνιστικότητα χωρίς δημιουργικές προτάσεις και συμμαχίες σε ευρωπαϊκό επίπεδο, γνώση των εξελίξεων και συσχετισμών σε ευρωπαϊκό επίπεδο, κατανόηση των όρων του παιχνιδιού ώστε να μπορούμε να πετύχουμε τους στόχους που θέτουμε.
Ενδεικτικό των δυνατοτήτων που μπορεί να αναπτυχθούν για να αλλάξουν οι εφαρμοζόμενες πολιτικές εφόσον υπάρχει Σχέδιο Β, εναλλακτικό σχέδιο που θα πετύχει με άλλη πολιτική τους στόχους της εξυγίανσης των δημοσιονομικών της χώρας, είναι η πλειοψηφία ευρύτερων πολιτικών δυνάμεων που υπερψήφισε σειρά αποφάσεων του Ευρωκοινοβουλίου μέσα στο 2013 σε σχέση με τον δημοκρατικό έλεγχο των εφαρμοζόμενων πολιτικών, την προσαρμογή των αποφάσεων εφόσον αποτυγχάνουν, την διασφάλιση των πολιτών υγείας, παιδείας, κοινωνικού διαλόγου κα
Υπάρχει χώρος για συνεργασίες; Τι είδους συνεργασίες; Εκλογικές, κυβερνητικές;
Ποιες πολιτικές και κοινωνικές συμμαχίες μπορούν να εφαρμόσουν ένα τέτοιο σχέδιο; Οι Πράσινοι μπορεί να αναλάβουν κυβερνητικές ευθύνες και κάτω από ποιες προϋποθέσεις; Είναι δύναμη που απλώς μένει στην εύκολη κριτική και στην αντιπολίτευση; Μπορούν και, αν ναι, με ποιους να συνεργαστούν;
Δεν πρέπει ο δικομματισμός του παρελθόντος να αντικατασταθεί από ένα νέο, ιδιότυπο. δικομματισμό. Δεν μπορούν δύο κόμματα ή δυο απολύτως οριοθετημένα στρατόπεδα να εκφράσουν, με δεδομένη μάλιστα την κρίση αξιοπιστίας που υπάρχει, όλο τον πλούτο απόψεων και πολιτικών προτάσεων που έχουν διαμορφωθεί σήμερα. Παράλληλα, πρέπει να αποδομηθεί η ΧΡΥΣΗ ΑΥΓΗ, ως δήθεν αντισυστημική δύναμη, με δεδομένο ότι είναι ένα κόμμα που κάθισε πάνω στην οργή και τα κενά που άφησε η κοινωνική και κρατική απουσία σε κρίσιμους χώρους και σφαίρες της κοινωνικής ζωής και δεν προσφέρει λύσεις αλλά οδηγεί την κοινωνία προς την βαρβαρότητα και τον κοινωνικό πόλεμο.
Οι βαθιές αλλαγές και ανατροπές που απαιτούνται δεν μπορεί να προωθηθούν αν δεν έχουν ωριμάσει στην κοινωνία κι αν δεν βασίζονται σε ισχυρή πλειοψηφία στην κοινωνία και στο κοινοβούλιο που υπερβαίνει το 55-60%. Αλλιώς σύντομα θα αντιμετωπίσουν σφοδρή αντίδραση.
Οι Πράσινοι ανήκουν – αυτό πρέπει να είναι απολύτως ξεκάθαρο - σε μια διαφορετική πολιτική οικογένεια από αυτή στην οποία ανήκουν τα κόμματα της αριστεράς, η ΝΔ, το ΠΑΣΟΚ, οι φιλελεύθεροι. Αυτό είναι σαφές και στην Ελλάδα και στο Ευρωπαϊκό επίπεδο. Δεν μπορούν να είναι ουρά κάποιου άλλου κομματικού σχεδίου. Οι Πράσινοι μπορούν, όμως, με δεδομένη την αυτονομία τους, να είναι μέρος μιας ευρύτερης πλειοψηφίας που θα οδηγήσει σε βαθιές κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές κι αξιακές αλλαγές, με δεδομένο ότι συνδυάζουν συνήθως πολιτικό ρεαλισμό με οραματικές επιλογές και είναι μια πολιτική οικογένεια που επιδιώκει λύσεις, δεν ποντάρει στην μεγέθυνση των προβλημάτων για να κερδίσει εκλογική επιρροή, δεν κλείνει τα μάτια της μπροστά στα κρίσιμα διλήμματα. Μπορεί σε προγραμματική πάντα βάση να συμμετάσχουν και στη διακυβέρνηση, πάντα όμως για να επιτευχθούν αλλαγές και λύσεις, όχι απλώς για να συμμετάσχουν στην διανομή της εξουσίας.
Άρα αυτό που μπορούμε να συζητήσουμε δεν είναι η ένταξη των Πράσινων σε μια άλλη πολιτική οικογένεια ή μια εκλογική συνεργασία με στόχο απλώς κάποιες έδρες στη Βουλή. Η βάση για οποιαδήποτε συζήτηση μετεκλογικής συνεργασίας πρέπει να βασίζεται σε αναλυτικές πολιτικές συμφωνίες και δεσμεύσεις και όχι γενικόλογες διατυπώσεις. Πάντως, μια τέτοια συζήτηση επί προγραμμάτων δεν έχει γίνει στη χώρα μας ακόμα και σήμερα, παρά τη βαθιά κρίση και την ανάγκη ευρύτερων συναινέσεων, κατ΄ αρχάς σε επιμέρους θεματικές πολιτικές.
Μιλάμε, λοιπόν, για τη δυνατότητα και μόνο μετεκλογικών συνεργασιών και εφόσον οι Οικολόγοι Πράσινοι έχουν μια αξιόλογη παρουσία και στο ελληνικό, όχι μόνο στο ευρωπαϊκό, κοινοβούλιο, για να μπορούν οι βουλευτές τους να επηρεάζουν τις αποφάσεις και τις εξελίξεις μέσα στο κοινοβούλιο.
Ενάντια στην Ευρώπη; Με την Ευρώπη; Με ποια Ευρώπη; Για ποια Ευρώπη;
Η λύση δεν μπορεί να προκύψει παρά με πρωτοβουλία της ίδιας της ελληνικής κοινωνίας αλλά με ευρωπαϊκή αλληλεγγύη και συμμαχίες σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η Ελλάδα πρέπει να αλλάξει αλλά και η Ευρώπη πρέπει να αλλάξει. Η διέξοδος από την κρίση για την Ελλάδα αλλά και την Ευρω-Ζώνη περνάει μέσα από περισσότερη Ευρώπη, περισσότερη κοινωνική Ευρώπη, οικονομική, πολιτική, φορολογική και κοινωνική ολοκλήρωση της Ευρώπης.
Η κρίση είτε θα οδηγήσει σε διάλυση της υπάρχουσας Ευρώπης αν επικρατήσουν εθνικοί εγωισμοί και λαϊκιστικές δυνάμεις είτε σε μια Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία με ισχυρή δημοκρατική νομιμοποίηση μέσα από αυξημένες εξουσίες του Ευρωκοινοβουλίου και των εθνικών κοινοβουλίων. Καμία χώρα δεν μπορούν να επιβιώσει μόνη της στον σημερινό κόσμο, ούτε όμως η Ευρώπη με τη σημερινή μορφή της, μια διακυβερνητική κυρίως συνεργασία, μπορεί να επιβιώσει για πολύ.
Για την αντιμετώπιση της κρίσης στην Ευρώπη και στις χώρες του νότου χρειάζονται αποφασιστικά βήματα για την τραπεζική ένωση, την αντιμετώπιση των φορολογικών παραδείσων, τη διαμόρφωση – ίσως από την Ελλάδα και την περιφέρεια προς το κέντρο και την ΕΕ συνολικά - ενός νέου κοινωνικού προτύπου. Η δίκαιη και ισορροπημένη μεταρρύθμιση στα δημοσιονομικά των χωρών μπορεί να επιταχύνει την αμοιβαιοποίηση μέρους του χρέους των χωρών (ώστε να γίνει κοινό ευρωπαϊκό χρέος και να μπορέσει έτσι να μειωθεί) καθώς και την έκδοση ευρωομολόγων έργου.
Η διέξοδος από την κρίση απαιτεί πολιτικές λύσεις, όχι επιστροφή σε ολοκληρωτικές απόψεις, αναζωογόνηση της δημοκρατίας και διαμόρφωση ενός συμμετοχικού μοντέλου λήψης αποφάσεων, δημιουργική αλλαγή σε βάθος του πολιτικού συστήματος. Δεν πρέπει να επιστρέψουμε σε εποχές βαρβαρότητας κι αυταρχισμού, δεν πρέπει να αφήσουμε χώρο για την ανάπτυξη ρατσιστικών και νεοναζιστικών απόψεων.
Ποιο μοντέλο οικονομίας μπορεί να μας βγάλει από την κρίση;
Το μοντέλο ανάπτυξης που ακολούθησε η χώρα τις τελευταίες δεκαετίες δεν ήταν βιώσιμο, δεν μπορούμε να αναπολούμε ή να επιθυμούμε ένα παρόμοιο μοντέλο ανάπτυξης που ευθύνεται για τη χρεοκοπία. Παρά το γεγονός ότι υπήρξαν φυσικά και έργα προς όφελος της κοινωνίας, το μεγαλύτερο ποσοστό ευρωπαϊκών και εθνικών πόρων ενίσχυσε ένα μοντέλο υπερβολικής κατανάλωσης και απαξίωσης των δημόσιων αγαθών προς όφελος της προσωπικής αλλά πλασματικής ευημερίας, μια οικονομία φούσκα, έκρηξη των εισαγωγών κάθε είδους (ΙΧ, εξοχικά, καταναλωτικά είδη πάσης φύσης). Με ευθύνη και των κυβερνήσεων αλλά και με τη διάθεση ευρωπαϊκών πόρων (κυρίως μέσω σεμιναρίων) δημιουργήθηκε υπερβολικά μεγάλος αριθμός επιχειρήσεων προσφοράς υπηρεσιών συνδεδεμένων με το χρηματιστήριο (ιδιαίτερα κατά την περίοδο της πλασματικής ευημερίας) που οδήγησαν τελικά χιλιάδες ανθρώπους να χάσουν δισεκατομμύρια στο χρηματιστήριο.
Συχνά, απέναντι στο σημερινό μοντέλο λιτότητας προβάλλεται ένα σχέδιο για μεγάλες επενδύσεις, κυρίως στο realestate, τον τουρισμό και την ενέργεια. Αυτό το μοντέλο, όμως, που επιδιώκεται να συνδυαστεί και με χαμηλές αμοιβές κι απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων έχει οδηγήσει και πολλές άλλες χώρες όπως για παράδειγμα η Ισπανία, στη χρεοκοπία, τα διαφθορά, την καταστροφή του περιβάλλοντος. Επιχειρείται η αποδόμηση της περιβαλλοντικής πολιτικής και του περιβαλλοντικού κεκτημένου, ώστε να προωθούνται γρήγορα τέτοιες επενδύσεις με τη μέθοδο του fasttrack. Ενδεικτικό είναι ότι παρόμοιες επενδύσεις στο χώρο του τουρισμού – σύνθετης τουριστικής κατοικίας βασίζονται και σε ένα είδος αθέμιτου ανταγωνισμού, αφού αν γίνονταν με την συνήθη νομοθεσία θα είχαν μεταξύ άλλων υποχρεωτική εισφορά σε γη, ενώ τώρα με βάση τον νόμο αυτό δεν ισχύει. Για παράδειγμα, στην περίπτωση Αφάντου Ρόδου (1400 στρέμματα δημόσιας γης) όχι μόνο δεν θα υπάρχει εισφορά σε γη (σε άλλη περίπτωση 50%) αλλά στον επενδυτή παραχωρείται και έκταση 209 στρεμμάτων με μεγάλη αρχαιολογική σημασία καθώς και παράκτια ζώνη.
Προκλητική είναι και η υπόθεση της επένδυσης χρυσού στην Χαλκιδική, όπου μεταξύ άλλων παραχωρείται δασική κατά βάση έκταση 300.000 στρεμμάτων, ενώ μόνο μετά τις μεγάλες κινητοποιήσεις πολιτών συζητιέται τώρα να υπάρξει ένα συμβολικό αντίτιμο προς το δημόσιο ως μεταλλευτικά δικαιώματα.
Η στρατηγική για την αναζωογόνηση της οικονομίας πρέπει να βασιστεί σε δυο κατευθύνσεις:
- Πράσινη στροφή της υπάρχουσας παραγωγικής βάσης της χώρας, ιδιαίτερα σε σημαντικούς τομείς, όπως οι κατασκευές, η μεταλλουργεία –χαλυβουργεία, τα ναυπηγεία, οι μεταφορές, η ενέργεια, ο τουρισμός ώστε να αναζωογονηθούν μέσω της προσαρμογής τους στις ανάγκες για πράσινη παραγωγή και υπηρεσίες εξαιτίας των αυξημένων περιβαλλοντικών απαιτήσεων της σημερινής εποχής και να συμβάλλουν στους στόχους για πράσινη οικονομία.
- Ενίσχυση των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων και των κοινωνικών/ συνεταιριστικών επιχειρήσεων, ιδιαίτερα σε τομείς κοινωνικής και πράσινης επιχειρηματικότητας και καινοτομίας. Οι τομείς αυτοί έχουν μεγάλη δυνατότητα απασχόλησης και καινοτομίας, μπορούν να απορροφήσουν το υπάρχον άνεργο δυναμικό της χώρας (σε μεγάλο ποσοστό νέοι απόφοιτοι ανώτατης εκπαίδευσης), δεν απαιτούν βαριές υποδομές και τεράστια κεφάλαια και μπορούν να καλύψουν τα τεράστια κενά που υπάρχουν σε παραγωγικούς, περιβαλλοντικούς και κοινωνικούς τομείς.
Και που μπορούν να βρεθούν οι αναγκαίοι πόροι για τη μεταστροφή της οικονομίας;
Δικαίως θα αναρωτηθεί κάποιος, από που μπορεί να προέλθουν οι αναγκαίοι οικονομικοί πόροι για την μεταστροφή της οικονομίας εφόσον υπάρξει εναλλακτικό σχέδιο διεξόδου από την κρίση; Υπάρχουν αυτοί οι πόροι σήμερα; Και αν υπάρχουν γιατί δεν αξιοποιούνται;
Πόροι για την χρηματοδότηση ενός Πράσινου Κοινωνικού Συμβολαίου που θα αντιμετωπίζει παράλληλα τα δημοσιονομικά, οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλήματα μπορεί να προέλθουν τόσο από κλασικές πηγές (πχ Ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά Ταμεία / ΕΣΠΑ 2007-2013 και 2014-2020, όσο και ιδιωτικές επενδύσεις με κανόνες και περιβαλλοντικά – κοινωνικά κριτήρια), όσο και καινοτόμα εργαλεία (πολύ-μετοχικές επιχειρήσεις, αξιοποίηση ενδιαφέροντος κοινωνικά – περιβαλλοντικά υπεύθυνων funds, τοπικοποίηση οικονομίας κα). Ενδεικτικά:
(1) Βέλτιστη αξιοποίηση των υπαρχόντων ευρωπαϊκών πόρων: Είναι γεγονός ότι δεν υπάρχουν ανεξάντλητοι ευρωπαϊκοί και εθνικοί οικονομικοί πόροι. Επομένως απαιτείται κατά αρχάς ουσιαστική ιεράρχηση προτεραιοτήτων, ιδιαίτερα σε σχέση με τους αδιάθετους ακόμα από το ΕΣΠΑ πόρους και τους διαθέσιμους πόρους της νέας προγραμματικής περιόδου 2014-2020 (Πολυετές Δημοσιονομικό Πλαίσιο). Αναγκαίος είναι ο πολιτικός διάλογος, συζήτηση και η κατάλληλη προετοιμασία σε κάθε περιφέρεια για τη διαμόρφωση ενός συνεκτικού σχεδίου περιφερειακής ανάπτυξης με ορίζοντα 8ετίας (2013-2020) που θα στηρίζεται σε πολιτικές συνοχής, απασχόλησης, αναζωογόνησης και μεταστροφής της οικονομίας προς την πράσινη και κοινωνική καινοτομία. Επομένως, τα 11 περίπου δις αδιάθετων πόρων του ΕΣΠΑ και τα 13-18 δις της περιόδου 2014-2020 θα πρέπει να αξιοποιηθούν με πολύ καλύτερο τρόπο σε σχέση με αυτόν των προηγούμενων πακέτων ευρωπαϊκών χρηματοδοτήσεων.
Υπό προϋποθέσεις πόροι μπορούν να προέρχονται και από ανταγωνιστικά προγράμματα, όπως είναι το LIFE +, τα INTERREG, το IntelligentEnergy καθώς και από προγράμματα όπως το Ευρωπαϊκό Ταμείο Προσαρμογής στην Παγκοσμιοποίηση, το Ευρωπαϊκό Ταμείο Απόρων κα.
Επίσης, Η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων ενισχύει – υπό όρους – προγράμματα, ιδιαίτερα αν ξεπερνούν τα 50.000.000 ευρώ.
(2) Τοπικοποίηση οικονομίας, επαναπροσανατολισμός του τρόπου διάθεσης σημαντικών πόρων: Πολύ συχνά σημαντικά κεφάλαια διατίθενται με λάθος τρόπο, εντείνοντας τα δημοσιονομικά προβλήματα της χώρας. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι οι ενεργειακές δαπάνες. Το ενεργειακό μοντέλο δεν είναι απαράδεκτο από περιβαλλοντική άποψη μόνο αλλά και από δημοσιονομική γιατί οδηγεί σε μεγάλη εξάρτηση από εισαγωγές πετρελαιοειδών και υψηλό κόστος αγοράς δικαιωμάτων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου επειδή η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας βασίζεται στα ορυκτά καύσιμα. Οι εισαγωγές πετρελαίου για παραγωγή ενέργειας, κίνηση και θέρμανση ξεπερνάνε τα 20 δις Ευρώ ετησίως, 8 δις από τα οποία οφείλονται στο πετρέλαιο για ανάγκες θέρμανσης. Είναι απόλυτα εφικτό να εξοικονομηθούν 1,5-5 δις Ευρώ αν στρέφονταν το ενεργειακό μοντέλο προς τις ΑΠΕ και την εξοικονόμησης ενέργειας. Σήμερα 700.000.000 ευρώ κοστίζει η εισαγωγή πετρελαίου για τα μη διασυνδεδεμένα νησιά. 300.000.000 Ευρώ διατίθενται για επίδομα θέρμανσης (κατανάλωση πετρελαίου) και 400-500.000.000 Ευρώ για δικαιώματα εκπομπών αερίων θερμοκηπίου. Μέρος του ποσού που σήμερα δαπανάται για την εισαγωγή πετρέλαιο, τον λιγνίτη, την εισαγωγή ενέργειας από πυρηνικά (Κοζλοντούι), το επίδομα θέρμανσης θα μπορούσε να αλλάξει κατεύθυνση και να διατεθεί άμεσα προς την εξοικονόμηση ενέργειας και την παραγωγή ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο με την ενεργή συμμετοχή των τοπικών κοινωνικών. Με αυτόν τον τρόπο μπορούν σημαντικά ποσά που σήμερα εξάγονται για να εισαχθεί πετρέλαιο ή ενέργεια να κρατηθούν σε τοπικό επίπεδο ώστε επωφεληθούν η απασχόληση και η κοινωνική συνοχή (τοπικοποίηση και πρασίνισμα των πόρων που δαπανώνται στην ενέργεια). Το ίδιο μπορεί να γίνει σε τομείς όπως οι μεταφορές ή η τροφή ώστε να βελτιωθεί η παραγωγική βάση της χώρας αλλά και να περιοριστεί το έλλειμμα στη σχέση «εξαγωγές – εισαγωγές».
(3) Δίκαιο και αποτελεσματικό φορολογικό σύστημα, αντιμετώπιση φοροαποφυγής, φοροαπάτης
(α) Κινητοποίηση μηχανισμών όπως η φορολογική μεταρρύθμιση, η διαφάνεια του τραπεζικού συστήματος και η αναδιοργάνωση των φορολογικών μηχανισμών είναι εξαιρετικά σημαντική και ελάχιστη ένδειξη κοινωνικής δικαιοσύνης. Το φορολογικό σύστημα δεν πρέπει, όμως, να είναι απλώς ένας φορο-εισπρακτικός μηχανισμός αλλά ένα εργαλείο κοινωνικής δικαιοσύνης, προώθησης της κοινωνικής και περιβαλλοντικής καινοτομίας και υποστήριξης της δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας. Η φορολόγηση πρέπει να μετακινηθεί από την εργασία στην σπατάλη πόρων, ενέργειας, και κοινωνικά ανεύθυνων συμπεριφορών, τις αποδόσεις του Χρηματιστηρίου, το μέρισμα μετόχων, την υπεραξία μεταβίβασης ακινήτων. Ένα κοινωνικά δικαιότερο σύστημα (σε ευρωπαϊκό επίπεδο) πρέπει να βασίζεται στη φορολόγηση του συνολικού πλούτου από ένα επίπεδο και πάνω (πχ υψηλός συντελεστής για συνολική κινητή κι ακίνητη περιουσία που ξεπερνάει τα 500.000 ευρώ).
(β) Είναι γνωστό ότι η φοροδιαφυγή, η φοροαποφυγή, το ξέπλυμα χρήματος, η λειτουργία φορολογικών παράδεισων, στερούν σημαντικά έσοδα από τα κράτη και προσθέτουν χρέος. Σε ελβετικές και άλλες τράπεζες υπάρχουν καταθέσεις Ελλήνων που ξεπερνούν τα 220 δις Ευρώ.
Ο έλεγχος των περιουσιών θα μπορούσε να δώσει πληροφορίες για το ποιες καταθέσεις είναι νόμιμες και ποιες προέρχονται από αφορολόγητα εισοδήματα, γκρίζες ή μαύρες περιουσίες. Σύμφωνα με μελέτες, ένας τέτοιος έλεγχος της φοροαποφυγής και της παραοικονομίας μπορεί να εξασφαλίσει 6-45 δις ευρώ για τα δημόσια ταμεία. Πρέπει λοιπόν να αξιοποιηθούν όλα τα διαθέσιμα εργαλεία για έλεγχο των περιουσιών και των καταθέσεων σε τράπεζες διαφόρων χωρών, μεταξύ άλλων σχετική Οδηγία που υποχρεώνει τα κράτη μέλη να παρέχουν πληροφορίες σε άλλα κράτη μέλη της ΕΕ για καταθέσεις πολιτών τους στις τράπεζες.
Η Ελλάδα χρειάζεται ένα σχέδιο δράσης που να μπορεί να συμβάλλει στην είσπραξη φορολογικών εσόδων με βάση κοινωνικά δίκαια κριτήρια.Ειδικά στην Ελλάδα, όπου υπολογίζεται πως η φοροδιαφυγή έχει ως αποτέλεσμα τη μη αύξηση των εσόδων έως και 25%. Η αντιμετώπιση της φοροδιαφυγής μπορεί να συμβάλλει στη μείωση του ελλείμματος έως και 30%.
(γ) Καθιέρωση Φόρου στις Χρηματοπιστωτικές Συναλλαγές (FTT) ώστε να περιοριστεί η επικίνδυνη χρηματοοικονομική κερδοσκοπία και να εισρεύσουν στα δημόσια ταμεία, σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, απαραίτητα έσοδα από τον μέχρι σήμερα υποφορολογημένο χρηματοπιστωτικό τομέα, παράλληλα με την προσπάθεια να κλείσουν οι “φορολογικοί παράδεισοι” και γενικότερα η εκτεταμένη σήμερα φοροαπάτη και φοροαποφυγή. Η Ελλάδα ενώ έχει συμφωνήσει για την προώθηση του Φόρου Χρηματοπιστωτικών Συναλλαγών (11 χώρες μέχρι σήμερα), δεν έχει κινηθεί ακόμα προς αυτή την κατεύθυνση αν και θα μπορούσαν να συγκεντρωθούν σημαντικά ποσά από την υιοθέτηση του φόρου.
(δ) Δημιουργία Ταμείου Κοινωνικής Συνοχής και Αλληλεγγύης σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο για την ενίσχυση της σύγκλισης μεταξύ περιφερειών αλλά και στο εσωτερικό των περιφερειών της χώρας. Στο ταμείο αυτό μπορεί να συνεισφέρουν πηγές καινοτόμες πηγές και να εξασφαλίζονται ίδιοι πόροι, ώστε να ενισχύονται προγράμματα και πολιτικές συνοχής, περιβάλλοντος κι αλληλεγγύης. Πχ σε νησιωτικές περιφέρειες μπορεί κάθε τουρίστας να συνεισφέρει ένα ευρώ για ενίσχυση δράσεων περιβαλλοντικής και κοινωνικής σημασίας. Σε κάθε ιδιωτική επένδυση σε ΑΠΕ ένα ποσοστό των κερδών θα διατίθεται μέσω του Ταμείου σε περιβαλλοντικές και κοινωνικές επενδύσεις.
(ε) Πράσινα ομόλογα και «πράσινα funds». Σημαντικό ποσοστό πολιτών σε διάφορες χώρες έχει επιλέξει συνειδητά να μην επενδύει σε χρηματοπιστωτικές φούσκες και ανεξέλεγκτα κερδοσκοπικά funds αλλά σε κοινωνικά και περιβαλλοντικά υπεύθυνα funds ή σε πολυμετοχικές – συνεταιριστικές / κοινωνικές επιχειρήσεις, καταθέτει τα χρήματά του σε συνεταιριστικές – «ηθικές» τράπεζες. Έτσι συγκεντρώνονται αναγκαία κεφάλαια για κοινωνικά – περιβαλλοντικά υπεύθυνες επενδύσεις από πολλούς που διαθέτουν λίγα.
Δείτε το βίντεο με την ομιλια του Ν. Χρυσόγελου:
