Ο ΟΗΕ προειδοποιεί για «ολική κατάρρευση της κοινωνίας» λόγω παραβίασης των πλανητικών ορίων
Του Nafeez Ahmed*
Όταν τα Ηνωμένα Έθνη δημοσίευσαν την «Παγκόσμια Έκθεση Αξιολόγησης για τη μείωση του κινδύνου καταστροφών» (GAR2022) το 2022, η προσοχή του κόσμου εστίασε στη ζοφερή ετυμηγορία ότι ο κόσμος βιώνει μια επιταχυνόμενη τάση φυσικών καταστροφών και οικονομικών κρίσεων. Αλλά κανένα μέσο ενημέρωσης δεν έπιασε το μεγαλύτερο ζήτημα: την αυξανόμενη πιθανότητα κατάρρευσης του πολιτισμού.
Κρυμμένο μέσα στην έκθεση, που επικυρώθηκε από τον Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ Αντόνιο Γκουτέρες, υπάρχει το συμπέρασμα ότι οι κλιμακούμενες συνέργειες μεταξύ καταστροφών, οικονομικών ευπαθειών και αστοχίας των οικοσυστημάτων κλιμακώνουν τον κίνδυνο ενός σεναρίου «παγκόσμιας κατάρρευσης».
Μάλλον είναι η πρώτη φορά που ο ΟΗΕ εξέδωσε μια εμβληματική παγκόσμια έκθεση με το ξεκάθαρο συμπέρασμα ότι οι τρέχουσες παγκόσμιες πολιτικές επιταχύνονται προς την κατάρρευση του ανθρώπινου πολιτισμού. Ωστόσο, για κάποιο ανεξήγητο λόγο αυτή η επείγουσα προειδοποίηση δεν έχει σχολιαστεί μέχρι τώρα.
Η έκθεση δεν υπαινίσσεται ότι αυτό το αποτέλεσμα είναι αναπόφευκτο ούτε διευκρινίζει πόσο κοντά σε αυτήν την πιθανότητα βρισκόμαστε. Αλλά ωστόσο επιβεβαιώνει ότι, αν δεν γίνουν ριζικές αλλαγές, ο κόσμος οδεύει προς τα εκεί.
Τα «Πλανητικά όρια»
Οι Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΟΗΕ και το Πλαίσιο Σεντάι είναι ένα σύνολο κοινωνικών, οικονομικών, νομικών, πολιτικών και θεσμικών μέτρων για τη μείωση του «κινδύνου και των απωλειών από καταστροφές» – και τα δύο περιλαμβάνουν στόχους έως το 2030, τους οποίους ο κόσμος κινδυνεύει να μην επιτύχει.
Αυτή η αποτυχία, ωστόσο, συνδέεται άμεσα με τον ρυθμό με τον οποίο οι ανθρώπινες δραστηριότητες παρεμβαίνουν στα φυσικά συστήματα και ιδίως στα «πλανητικά όρια».
Το πλαίσιο των πλανητικών ορίων αναπτύχθηκε το 2009 από το Stockholm Resilience Center για να παρέχει αυτό που αποκαλεί «επιστημονική ανάλυση του κινδύνου οι ανθρώπινες διαταράξεις να αποσταθεροποιήσουν το σύστημα της Γης σε πλανητική κλίμακα». Αυτό το πλαίσιο προσδιορίζει μια σειρά από εννέα βασικά οικοσυστήματα, τα οποία, εάν ωθηθούν ξεπεράσουν ένα ορισμένο όριο, θα μειώσουν δραματικά τον «χώρο ασφαλούς λειτουργίας» του ανθρώπινου ενδιαιτήματος.
Η έκθεση σημειώνει ότι τουλάχιστον τέσσερα από τα εννέα αυτά πλανητικά όρια φαίνεται τώρα να λειτουργούν εκτός του χώρου ασφαλούς λειτουργίας.
Ενώ η αλλαγή του εδαφικού συστήματος και η κλιματική αλλαγή βρίσκονται σε μια κατάσταση «αβεβαιότητας με αυξανόμενο κίνδυνο» να υπερβούν τον χώρο ασφαλούς λειτουργίας, η έκθεση λέει ότι, οι βιοχημικές ροές και οι «νέες οντότητες» («νέα χημικά που παρασκευάζονται, υλικά ή οργανισμοί και φυσικά στοιχεία που επιστρατεύονται από ανθρώπινη δραστηριότητα όπως τα βαρέα μέταλλα») έχουν «ξεπεράσει κατά πολύ» αυτόν τον χώρο.
Ωστόσο, η κατάσταση μπορεί να είναι χειρότερη από ό,τι αναγνωρίζεται στην έκθεση του ΟΗΕ.
Οι Byline Times αποκάλυψαν το περασμένο καλοκαίρι ότι, σύμφωνα με τον καθηγητή Will Steffen του Stockholm Resilience Centre, δύο ακόμη πλανητικά όρια – η οξίνιση των ωκεανών και η χρήση του γλυκού νερού – πιθανότατα μέχρι τότε θα έχουν επίσης «παραβιαστεί», πράγμα που σημαίνει ότι παραβιάζουμε έξι από τα εννέα πλανητικά όρια. Εάν συνεχίσουμε να παραβαίνουμε τα όρια με αυτόν τον ρυθμό, είναι πιθανό να τα περάσουμε σχεδόν όλα πριν από το 2030.
Don’t Look Up
Σύμφωνα με την έκθεση του ΟΗΕ, «το υλικό των ανθρώπων και το οικολογικό τους αποτύπωμα επιταχύνει τον ρυθμό της αλλαγής. Ένας πιθανός αντίκτυπος, όταν οι συστημικοί κίνδυνοι μετατρέπονται σε καταστροφική αλληλουχία, είναι ότι τα συστήματα κινδυνεύουν να καταρρεύσουν».
Ωστόσο, αν και ο κίνδυνος της συστημικής κατάρρευσης σχολιάζεται σε διάφορα σημεία της έκθεσης, το σενάριο της «παγκόσμιας κατάρρευσης» δεν έλαβε εκτενή επεξεργασία. Αντίθετα, η έκθεση κάνει αναφορά σε ένα ξεχωριστό «συμπληρωματικό έγγραφο» για τη μείωση του κινδύνου καταστροφών που δημοσιεύτηκε από το Γραφείο του ΟΗΕ.
Το έγγραφο, με τίτλο «Πανδημίες, ακραία κλιματικά φαινόμενα, σημεία ανατροπής και παγκόσμιος κίνδυνος καταστροφών – Πώς αυτοί επηρεάζουν τους παγκόσμιους στόχους», κάνει μια σε βάθος ανάλυση των σεναρίων των κινδύνων παγκόσμιας κατάρρευσης, με βάση τον τρόπο με τον οποίο οι ανθρώπινες δραστηριότητες υπερβαίνουν τα πλανητικά όρια.
Η εργασία έχει συγγραφέα τον Thomas Cernev, ερευνητή στο Κέντρο Μελέτης του Υπαρξιακού Κινδύνου του Πανεπιστημίου του Cambridge. Διαπιστώνει ότι η συνέχιση του «business as usual» και η αποτυχία δραστικών αλλαγών πολιτικής σημαίνει ότι ο ανθρώπινος πολιτισμός κινείται αναπόφευκτα προς την κατάρρευση.
Λέει ότι “Από την ανάλυση του σεναρίου… είναι προφανές ότι χωρίς φιλόδοξες πολιτικές, χωρίς σχεδόν παγκόσμια υιοθέτηση και επιτυχημένη εφαρμογή, ο κόσμος τείνει συνεχώς προς το σενάριο της παγκόσμιας κατάρρευσης”.
Τέσσερις δρόμοι – οι τρεις οδηγούν στην κατάρρευση
Η εργασία του Thomas Cernev περιγράφει τέσσερις πιθανούς δρόμους μπροστά μας. Ωστόσο, μόνο ένας από αυτούς, η «σταθερή Γη», περιλαμβάνει την επίτευξη των παγκόσμιων στόχων στο πλαίσιο των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΟΗΕ και του Πλαισίου Sendai. Όλοι οι άλλοι μας οδηγούν στην κατάρρευση.
“Σε όλα τα σενάρια, εκτός από αυτό της σταθερής Γης», η επίτευξη των παγκόσμιων στόχων και των συνοδευτικών πλαισίων επηρεάζεται αρνητικά”, αναφέρει η έκθεση. “Επιπλέον, αν δεν γίνουν αλλαγές, τα σενάρια «Γη υπό αβεβαιότητα» και «Γη υπό απειλή» τείνουν προς αυτό της «παγκόσμιας κατάρρευσης”.
Η εργασία εξηγεί ότι, υιοθετώντας μια ανάλυση συστημάτων, μπορούμε να δούμε πώς “η συστηματική υπέρβαση ενός πλανητικού ορίου έχει ως αποτέλεσμα τη υπέρβαση και άλλων”. Η παροχή «χώρου ασφαλούς λειτουργίας» είναι ζωτικής σημασίας για την ανάπτυξη των ανθρώπινων κοινωνιών μέσα σε ένα σταθερό γήινο σύστημα. “Με το συνεχές πέρασμα αυτών των ορίων, και πιθανότατα θα οδηγηθούμε σε κοινωνική αποσταθεροποίηση και πιθανά συμβάντα GCR”.
Ως συμβάντα Παγκόσμιου Καταστροφικού Κινδύνου (Global Catastrophic Risk GCR) ορίζονται εκείνα που οδηγούν σε περισσότερα από 10 εκατομμύρια θανάτους ή ζημίες άνω των 10 τρισεκατομμυρίων δολαρίων.
Το χειρότερο σενάριο παγκόσμιας κατάρρευσης της εργασίας περιγράφεται ως αποτέλεσμα της παραβίασης πολλαπλών πλανητικών ορίων, αυξάνοντας την συμβάντων GCR τα οποία θέτουν σε κίνηση μια αλληλουχία οικονομικών και πολιτικών καταστροφών, που οδηγούν σε διαδικασίες οικολογικής κατάρρευσης.
Σε αυτό το σενάριο, “η συνολική κοινωνική κατάρρευση είναι πιθανή”, προειδοποιεί η εργασία.
“Αυτό το σενάριο παρουσιάζει έναν κόσμο όπου τα πλανητικά σύνορα έχουν ξεπεραστεί κατά πολύ και εάν δεν έχουν ήδη συμβεί ή βρίσκονται σε εξέλιξη συμβάντα GCR, τότε η πιθανότητα να το κάνουν στο μέλλον είναι ακραία πιθανή”, λέει η εργασία “Σε αυτό το σενάριο, οι παγκόσμιοι στόχοι πιθανότατα δεν έχουν επιτευχθεί, η συνακόλουθη κατάρρευση της κοινωνίας σημαίνει ότι μελλοντική επίτευξη οποιωνδήποτε παγκόσμιων στόχων είναι απίθανη και η συνολική κοινωνική κατάρρευση είναι μια πιθανότητα. Η μείωση του κινδύνου καταστροφών δεν ήταν επιτυχής, οι καταστροφές είναι συχνές, και συμβάντα GCR, όπως πανδημίες, αυξάνονται”.
Στη συνέχεια προτείνει ότι, σε ένα τέτοιο σενάριο, χωρίς πολιτικές που να αποσκοπούν στον μετριασμό των κινδύνων και να κάνουν το παγκόσμιο σύστημα πιο ανθεκτικό και προσαρμόσιμο, “η υπέρβαση των πλανητικών ορίων είναι πιθανό να επιδεινώσει τον κίνδυνο GCR, με μεγάλους και σύνθετους περιβαλλοντικούς βρόχους ανατροφοδότησης για περαιτέρω περιβαλλοντική και κοινωνική κατάρρευση” και ότι “ανάλογα με την έκταση της υπέρβασης των πλανητικών ορίων και τη σοβαρότητα τυχόν γεγονότων GCR που μπορεί να έχουν συμβεί, οι πολιτικές παρεμβάσεις που δεν είναι δραστικές είναι απίθανο να βελτιώσουν την κοινωνία και θα πρέπει να αναληφθεί μια δραστική πολιτική προσέγγιση”.
Αυτό το σενάριο οδηγεί σε εξαιρετικά περιορισμένη διεθνή συνεργασία, δημιουργώντας με τη σειρά του υψηλότερο κίνδυνο παγκόσμιων ή περιβαλλοντικών συγκρούσεων καθώς υποβαθμίζεται το περιβάλλον, “με πιθανές αναγκαστικές μεταναστεύσεις ανθρώπων από ακατοίκητες περιοχές που με τη σειρά τους έχουν τη δυνατότητα να αυξήσουν τα συμβάντα GCR κάνοντας γεγονότα όπως πανδημίες ή πυρηνικό πόλεμο πιο πιθανά”.
Ενώ το σενάριο της παγκόσμιας κατάρρευσης αντιπροσωπεύει τη χειρότερη περίπτωση, είναι δύσκολο να αρνηθούμε ότι βλέπουμε σημάδια του να εμφανίζονται σήμερα. Μεγαλύτερη ανησυχία προκαλεί το ότι τα δύο άλλα σενάρια που διερευνά η εργασία εξακολουθούν να τείνουν προς αυτό το χειρότερο σενάριο.
Στο σενάριο της «Γης υπό απειλή», “τα πλανητικά όρια έχουν παραβιαστεί πέρα από ένα ασφαλές όριο ή υπάρχει μεγάλος βαθμός αβεβαιότητας ως προς τη θέση της ανθρωπότητας σε σχέση με τα όρια, με ισχυρή υποψία και αποδείξεις ότι ορισμένα, αν όχι όλα, έχουν ξεπεραστεί”. Φαίνεται ότι είτε είμαστε πολύ κοντά στο να φτάσουμε σε αυτό το σημείο, είτε το έχουμε ήδη φτάσει.
Η έκθεση του ΟΗΕ προσθέτει: “Ενώ ο Παγκόσμιος Καταστροφικός Κίνδυνος είναι χαμηλός και τα συμβάντα GCR είναι απίθανο να συμβούν, οι σύνθετοι βρόχοι ανατροφοδότησης που λειτουργούν μεταξύ των πλανητικών ορίων είναι πιθανό να αυξήσουν την πιθανότητα συμβάντων GCR στο εγγύς μέλλον”.
Η έκθεση υποστηρίζει ότι η πολιτική και παγκόσμια αστάθεια θα επιδεινωθεί από “ένα ταχέως υποβαθμιζόμενο περιβάλλον” που θα μπορούσε να “εντείνει τις συγκρούσεις και να εμποδίσει την πρόοδο επίτευξης παγκόσμιων στόχων. Σε αυτό το σενάριο, ο κόσμος βρίσκεται σε μια πορεία παγκόσμιας κατάρρευσης, όπου συμβαίνουν γεγονότα GCR, εκτός εάν αποφασιστούν και αναληφθούν με επιτυχία σε παγκόσμιο επίπεδο σημαντικά προληπτικές και δραστικές, φιλόδοξες πολιτικές παρεμβάσεις”.
Ακόμη και στο σενάριο της «Γης υπό αβεβαιότητα», όπου “τα πλανητικά όρια δεν έχουν ξεπεραστεί εκτενώς ή υπάρχει υψηλό επίπεδο αβεβαιότητας ως προς τη θέση της ανθρωπότητας σε σχέση με τα όρια», θα εξακολουθούσαμε να βρισκόμαστε σε μια κατάσταση όπου «ο κίνδυνος Παγκόσμιου Καταστροφικού Κινδύνου είναι υψηλός, με την πιθανότητα ένα συμβάν GCR να είναι ακραία πιθανό ή ένα συμβάν GCR να έχει ήδη συμβεί ή να βρίσκεται σε εξέλιξη”.
Αποφυγή της Κατάρρευσης
Παρά τη δυνατότητα επίτευξης κάποιων παγκόσμιων στόχων και μια διεθνή συνεργασία, η έκθεση καταλήγει στο συμπέρασμα ότι μόνο περαιτέρω φιλόδοξες αλλαγές πολιτικής μπορούν να “διασφαλίσουν ότι επιτυγχάνονται οι στόχοι ανάπτυξης και ότι ο κόσμος δεν ωθείται προς ένα σενάριο Παγκόσμιας Κατάρρευσης”.
Το έγγραφο αναφέρει: “Η ανάλυση του σεναρίου απεικονίζει μια επικίνδυνη τάση του κόσμου να τείνει προς το σενάριο της Παγκόσμιας Κατάρρευσης”.
Αν και οι «δραστικές» πολιτικές είναι απαραίτητες για τον μετριασμό των υπαρκτών κινδύνων, η έκθεση ζητά να δοθεί έμφαση σε «προληπτικές» πολιτικές για την οικοδόμηση μεγαλύτερης ανθεκτικότητας του συστήματος και την αποφυγή περαιτέρω διάβασης των πλανητικών ορίων.
Συγκεκριμένα, ζητά “τη δημιουργία ενός στόχου για τα πλανητικά όρια” στην επόμενη έκδοση των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης που θα εγκριθούν μετά το 2030, μαζί με “την ενσωμάτωση του GCR στους στόχους”.
Ένα νερωμένο αφήγημα;
Όπως είχα διαπιστώσει το 2017, ως ερευνητής στο Παγκόσμιο Ινστιτούτο Αειφορίας του Πανεπιστημίου Anglia Ruskin, η διαδικασία της παγκόσμιας κοινωνικής κατάρρευσης είναι πιθανό να επιταχυνθεί ως αυτοενισχυόμενος βρόχος ανατροφοδότησης μεταξύ της αποσταθεροποίησης του ανθρώπινου συστήματος (HSD) και της διαταραχής του συστήματος της γης (ESD).
Σε αυτόν τον βρόχο ανατροφοδότησης, οι διαταραχές του γήινου συστήματος –που σε αυτή την περίπτωση προκαλούνται από την παραβίαση των πλανητικών ορίων– αποσταθεροποιούν τους κοινωνικούς, πολιτικούς και οικονομικούς θεσμούς. Αυτό, με τη σειρά του, αναστέλλει τις επιτυχημένες πολιτικές απαντήσεις, αφήνοντας τον πλανήτη ευάλωτο σε περαιτέρω εκρηκτικές διαταραχές του γήινου συστήματος.
Το αποτέλεσμα είναι ένα φαινόμενο ανάδρασης στο οποίο οι διαταραχές του ανθρώπινου και του γήινου συστήματος συμβαίνουν σε έναν ενισχυτικό κύκλο που μπορεί να καταλήξει σε μια δραματική απώλεια της πολυπλοκότητας του ανθρώπινου συστήματος – κάτι που θα μπορούσε να οριστεί ως κατάρρευση.
Η Έκθεση Παγκόσμιας Αξιολόγησης 2022 του ΟΗΕ και το παράρτημα του Thomas Cernev, περιγράφουν σενάρια που συνάδουν με αυτή τη διαδικασία – αλλά δεν είναι σαφές εάν κάποιο από αυτά τα σενάρια έχει πράγματι ξεκινήσει, μόνο ότι αυτή τη στιγμή ο κόσμος τείνει επικίνδυνα προς αυτά.
Δεν προσδιορίζονται ακριβή χρονοδιαγράμματα στα κείμενα και ούτε ο ΟΗΕ ούτε ο Cernev έχουν ανταποκριθεί στα αιτήματα για σχολιασμό από τους Byline Times.
Υπάρχουν όμως λόγοι να υποπτευόμαστε ότι μια διαδικασία κατάρρευσης έχει ήδη ξεκινήσει, ακόμα κι αν είναι ακόμα δυνατόν να χαλιναγωγηθεί.
Ανώτερος σύμβουλος του Γραφείου του ΟΗΕ για τη μείωση του κινδύνου καταστροφών και συνεισφέρων στην Έκθεση Παγκόσμιας Αξιολόγησης 2022, ο οποίος μίλησε στους Byline Times υπό τον όρο της ανωνυμίας, ισχυρίζεται ότι η έκθεση είχε στρογγυλευτεί πριν από τη δημόσια κυκλοφορία.
Ο κόσμος έχει “περάσει ένα σημείο χωρίς επιστροφή” και “δεν πιστεύω ότι προς το παρόν αυτό εκφράζεται σωστά από τον ΟΗΕ ή από τα μέσα ενημέρωσης” είπε.
Και ισχυρίστηκε ότι “η Έκθεση είναι ένας απογυμνωμένος σκελετός αυτών που περιλαμβανόταν στα αρχικά προσχέδια”.
Η Έκθεση Παγκόσμιας Αξιολόγησης 2022 του ΟΗΕ είναι ένα έγγραφο ορόσημο. Είναι η πρώτη φορά που τα Ηνωμένα Έθνη υπογράμμισαν ξεκάθαρα τον επικείμενο κίνδυνο «ολικής κοινωνικής κατάρρευσης» εάν το ανθρώπινο σύστημα συνεχίσει να παραβιάζει τα πλανητικά όρια που είναι κρίσιμα για τη διατήρηση ενός χώρου ασφαλούς λειτουργίας για το γήινο σύστημα.
Ωστόσο, παρά την επείγουσα αυτή προειδοποίηση, όχι μόνο έπεσε στο κενό, αλλά και ο ίδιος ο ΟΗΕ φαίνεται να έχει αποδυναμώσει τα ευρήματά του. Όπως στην ταινία φαντασίας Don’t Look Up, όπου μας απασχολούν περισσότερο τα κουτσομπολιά διασημοτήτων και τα πολιτικά σκάνδαλα, φαίνεται να είμαστε ανίκανοι -ή απρόθυμοι- να αντιμετωπίσουμε την πιο σημαντική πρόκληση που αντικρίζουμε ως είδος.
Είτε έτσι είτε αλλιώς, αυτά τα κείμενα του ΟΗΕ δείχνουν ότι η αναγνώριση του κινδύνου κατάρρευσης δεν είναι καταστροφολογία, είναι κατανόηση των κινδύνων, ώστε να μπορούμε να κάνουμε καλύτερες επιλογές και να αποφύγουμε τα χειρότερα αποτελέσματα. Όπως αναγνωρίζει η έκθεση, υπάρχουν ακόμη πολλά που μπορούν να γίνουν. Αλλά η ώρα για δράση δεν είναι μετά το 2030. Είναι τώρα.
*Ο Nafeez Mosaddeq Ahmed είναι Βρετανός ερευνητής, δημοσιογράφος, συγγραφέας και ακαδημαϊκός. Είναι συντάκτης της crowdfunded πλατφόρμας ερευνητικής δημοσιογραφίας INSURGE Intelligence.
Πρωτότυπο άρθρο:
Αναδημοσίευση: Παγκρήτιο Δίκτυο Περιβαλλοντικών Οργανώσεων
