του Νίκου Χρυσόγελου

Η πανδημία κοροναϊού δεν είναι μόνο μια υγειονομική κρίση αλλά και μια προειδοποίηση για τα ελλείμματα, τα προβλήματα αλλά και τα πλεονεκτήματα όχι μόνο των συστημάτων υγείας αλλά και των κοινωνικών μοντέλων και της οικονομίας σε διάφορες χώρες. Βλέπουμε ότι η πανδημία επηρεάζει την υγεία αλλά και τις πολιτικές για την υγεία, την οικονομία και την κοινωνία. Εκθέτει σε μεγάλους κινδύνους τα συστήματα περίθαλψης αλλά και τα οικονομικά της υγείας, καθώς και την οικονομία συνολικά.

Η πανδημία δεν ήταν απρόβλεπτη, ούτε είναι πρωτοφανής

Προφανώς όπως και σε άλλες περιπτώσεις, η μαζική απώλεια ανθρώπινων ζωών προκαλεί φόβο. Η βασική, όμως, διαφορά σε σχέση με άλλες επιδημίες και πανδημίες είναι ότι αυτή του Corovid-19 είναι η πρώτη την εποχή της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας και των μετακινήσεων, των Μέσων Ενημέρωσης, της εικόνας και του διαδικτύου, προκαλώντας, όπως είναι φυσικό, τεράστια πίεση πάνω σε όσους λαμβάνουν πολιτικές αποφάσεις. Επίσης, η ανθρώπινη ζωή στις πλούσιες χώρες φαίνεται να έχει πιο μεγάλη αξία από την ανθρώπινη ζωή στον υπόλοιπο κόσμο, αφού δεν υπήρχε μέχρι σήμερα αντίστοιχη ευαισθητοποίηση και κινητοποίηση για ασθένειες που εξοντώνουν εκατομμύρια ανθρώπους στον υπόλοιπο πλανήτη.

Είναι, όμως, πρωτόγνωρες οι καταστάσεις που ζούμε, όπως ακούμε συνεχώς από τα ΜΜΕ; Μάλλον δεν είναι. Πολλές επιδημίες ακόμα και στο πρόσφατο παρελθόν, όχι μόνο σε προηγούμενους αιώνες, ήταν εξίσου ή και περισσότερο επικίνδυνες και θανατηφόρες. Είναι, όμως, η πρώτη φορά που μια πανδημία καλύπτεται εκτενώς από όλα τα ΜΜΕ και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, με κάλυψη ολόκληρο το 24ωρο και με απευθείας συνδέσεις. Ναι, πράγματι μια τέτοια “απευθείας μετάδοση” της πανδημίας στον αναπτυγμένο κόσμο – όπως μερικά χρόνια πριν η απευθείας μετάδοση του πολέμου στα Βαλκάνια ή της εισβολής στον Ιράκ – είναι πρωτοφανής. Και μας σοκάρει όλους και όλες.

Ούτε ήταν η πανδημία απρόβλεπτη. Γνωρίζαμε εδώ και καιρό ότι νέες ασθένειες εμφανίζονται και μπορεί να επεκταθούν σε πολλές περιοχές του κόσμου ή και να μετατραπούν σε πανδημία. Η παγκόσμια εξάπλωση του Covid-19 δεν συνιστά μια εξαιρετικά απρόβλεπτη υπόθεση. Οι ειδικοί έχουν προειδοποιήσει ότι οι μολυσματικές ασθένειες αναδύονται ή επανέρχονται πολύ ταχύτερα από ότι συνέβαινε στο παρελθόν. Από το 1980 μέχρι το 2013, ο αριθμός των ετήσιων επιδημιών αυξήθηκε από λιγότερο από 1.000 σε πάνω από 3.000. Μολυσματικές νεοεμφανιζόμενες ασθένειες από ιούς όπως πρόσφατα ο Zika, ο MERS-CoV, ο SARS, ο Ebola, ή ασθένειες με μεγάλη “ιστορία”, όπως η χολέρα, η γρίπη, η μαλάρια, η φυματίωση, ο τύφος σκοτώνουν συνολικά εκατομμύρια άτομα κάθε χρόνο, ενώ έχουν υπάρξει περιπτώσεις που οι εξάρσεις των επιδημιών αυτών κατέστρεψαν οικονομίες και έσπειραν τον πανικό παγκοσμίως. Όταν, όμως, περιορίστηκε η επέκτασή τους ή παρέμειναν σε κάποιες γεωγραφικές ζώνες, όλα επέστρεψαν στην προηγούμενη κατάσταση. Ο ebola ή η γρίπη των πτηνών ήταν πάντως δύο πρόσφατες προειδοποιήσεις.

Πρόβλημα ο κοροναϊός ή κυρίως η έλλειψη προετοιμασίας για επιδημίες και πανδημίες;

Η εξάπλωση του Covid-19 σε παγκόσμιο επίπεδο δεν συνιστά την εξαίρεση, αλλά μάλλον αντιπροσωπεύει μια εικόνα από το παρελθόν και το μέλλον. Σήμερα, οι μολυσματικές ασθένειες αναδύονται και επανέρχονται ταχύτερα από ποτέ άλλοτε στο παρελθόν. Υπάρχουν, όμως, πολλές  επιδημίες που αν και έχουν περισσότερα κρούσματα περιορίζονται σε κάποιες περιοχές και γι’ αυτό δεν χαρακτηρίζονται ως πανδημία  (“παν-”, “όλον” και “-δημία”, από το “δήμος”), κάτι που προϋποθέτει επέκταση σε περισσότερες ηπείρους ή παγκοσμίως. Το ίδιο ισχύει και με την ετήσια επιδημία της κοινής γρίπης, που επιστρέφει κάθε χρόνο την περίοδο του κρύου (χειμώνας) σε κάθε ημισφαίριο. Η πανδημία και η επέκταση του Covid-19 δεν ήταν μόνο προβλέψιμη αλλά μπορεί να αποτελεί και μια προειδοποίηση για την ανάγκη καλύτερης προετοιμασίας των συστημάτων υγείας και περίθαλψης απέναντι σε άλλες, ίσως ακόμα πιο σοβαρές απειλές για την υγεία.

Θα μπορούσε να έχει γίνει κάτι διαφορετικό απέναντι στην επιδημία; Είναι δίκαιο να ασκούμε κριτική για έλλειψη πρόβλεψης, πρόληψης και έγκαιρης προετοιμασίας, αντίδρασης δηλαδή πριν η ασθένεια επεκταθεί και μετατραπεί σε πανδημία; Μήπως είναι άλλη μία περίπτωση υπερβολικής γρίνιας;

Πολλές εκθέσεις είχαν προειδοποιήσει για τον κίνδυνο μιας πανδημίας με σοβαρές επιπτώσεις όχι μόνο στην υγεία και στα συστήματα περίθαλψης αλλά και στην κοινωνία και στην οικονομία. Εξάλλου, όποιος έχει μια στοιχειώδη γνώση της ιστορίας ή παρακολουθεί ερευνητικά έργα στα θέματα της υγείας θα μπορούσε να καταλάβει ότι η εμφάνιση μιας πανδημίας που θα προκαλούσε σοβαρές επιπτώσεις ήταν θέμα χρόνου. Μπορεί οι τελευταίες δεκαετίες ευημερίας σε μια μειοψηφία του κόσμου να δημιούργησαν επανάπαυση, αλλά στον υπόλοιπο κόσμο οι υγειονομικές κρίσεις δεν ήταν σπάνιες, αλλά μέρος μιας πραγματικότητας που έχει ως συνέπεια σημαντικές επιπτώσεις στη ζωή των ανθρώπων και την οικονομία, ακόμα και από επιδημίες που δεν είναι καινούργιες. Το ανησυχητικό είναι, όμως, η εμφάνιση νέων ασθενειών που συνδέονται με ιούς που υπάρχουν σε ζώα, κυρίως άγρια, που θα μπορούσαν να εξαπλωθούν γρήγορα, όπως έχει συμβεί ήδη με κάποιους από αυτούς τους ιούς ή μπορεί να συμβεί και στο μέλλον. Πολλές από τις ασθένειες σήμερα συνδέονται με αλλαγές στον τρόπο ζωής και στο περιβάλλον, ακόμα και στη σχέση μας με το φυσικό περιβάλλον.

Διεθνείς οργανισμοί αλλά και πολλοί ερευνητές αποδίδουν το πέρασμα διαφόρων ιών από τα άγρια, κυρίως, ζώα στον άνθρωπο στην οικολογική  κατατροφή που συνεχίζουμε να προκαλούμε στο οικοσύστημα και στον περιορισμό του ζωτικού χώρου για τα άγρια είδη (εκχερσώσεις δασών, αστικοποίηση, επέκταση αγροκτημάτων σε βάρος των φυσικών συστημάτων, μεγάλη υποβάθμιση βιοποικιλότητας κ.ά.). Υπό αυτές τις συνθήκες τα άγρια είδη αναγκάζονται να έρθουν πολύ κοντά σε εξημερωμένα είδη (είτε μέσω της αγροτικής – κτηνοτροφικής δραστηριότητας, είτε μέσω  αγορών ζώων όπου συνυπάρχουν προς πώληση άγρια είδη με κτηνοτροφικά ή κατοικίδια), κάτι που επιτρέπει το πέρασμα ιών από ένα άγριο είδος σε είδη κοντά στον άνθρωπο και μέσω συχνής επαφής τους με τον άνθρωπο στο πέρασμα και παραμονή του στο ανθρώπινο σώμα.

Μια αναλυτική βιβλιογραφική ανασκόπηση αναγνωρίζει 1415 είδη μολυσματικών παραγόντων που είναι γνωστό ότι είναι επικίνδυνοι για τον  άνθρωπο, συμπεριλαμβανομένων μεταξύ άλλων 217 ιών, 538 βακτηρίων, 307 μυκήτων, 66 πρωτόζωων κ.ά. Από αυτούς, 868 (61%) μπορούν να μεταδοθούν μεταξύ ζώων και ανθρώπων, ενώ 175 παθογόνα συνδέονται με ασθένειες που θεωρούνται «αναδυόμενες», νέες εν δυνάμει απειλές.

Στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, της πίεσης στα οικολογικά συστήματα, του εκτεταμένου εμπορίου και των ταξιδιών, των συνθηκών ζωής και μεταφοράς ζώων, οι ασθένειες αυτές ταξιδεύουν και μεταδίδονται πολύ γρήγορα, άρα μπορεί να δημιουργήσουν σοβαρά προβλήματα στην δημόσια υγεία, την κοινωνία και την οικονομία, αν δεν υπάρχει έγκαιρη και κατάλληλη πρόβλεψη, πρόληψη και προετοιμασία αντιμετώπισης. Μια μελέτη του 2007 σχετικά με την επιδημία του SARS-CoV του 2002-2003 διαπιστώνει ότι “η παρουσία ενός μεγάλου αποθέματος ιών όπως ο SARS–CoV σε ορισμένα είδη νυχτερίδων, μαζί με την συνήθεια κατανάλωσης εξωτικών θηλαστικών στην Νότια Κίνα είναι μια ωρολογιακή βόμβα”.

Γνωρίζαμε ότι η επόμενη κρίση ήταν θέμα χρόνου να συμβεί. Τα θέματα της ανθεκτικότητας των κοινωνιών απέναντι σε διάφορες κρίσεις είχαν τεθεί στην πολιτική συζήτηση και υπήρξαν πολλές διεθνείς και τοπικές πρωτοβουλίες για την ανάπτυξη στρατηγικών ανθεκτικότητας κυρίως σε επίπεδο πόλεων. Παρόλα αυτά, η πανδημία φαίνεται να αιφνιδίασε τόσο την ΕΕ όσο και τις περισσότερες χώρες. Η προετοιμασία για αντιμετώπιση των υγειονομικών κρίσεων θα έπρεπε να είναι μέρος της πολιτικής προστασίας, όπως αυτή πρέπει να αφορά σε ακραία καιρικά φαινόμενα, την κλιματική κατάρρευση, μια φυσική καταστροφή ή μια κοινωνική κρίση.

Οι επιπτώσεις της πανδημίας αλλά και τα ίδια τα μέτρα που λαμβάνονται είναι αποτέλεσμα της έλλειψης πρόβλεψης, πρόληψης και προετοιμασίας

Η μεγάλη μεταδοτικότητα του ιού σε αυτή τη φάση και η έλλειψη φαρμάκων και εμβολίων οδηγεί σε μεγάλη πίεση για λήψη λιγότερο ή περισσότερο αποτελεσματικών “προληπτικών” μέτρων, με στόχο να περιοριστούν οι απώλειες ανθρώπινων ζωών και να αντέξουν στοιχειωδώς τα συστήματα περίθαλψης, αλλά τα μέτρα είναι στην πραγματικότητα εκ των υστέρων, όταν η επιδημία έχει μετατραπεί ήδη σε πανδημία.

Με δεδομένη την εμπειρία από άλλες επιδημίες που έχουν προηγηθεί, και το ξέσπασμα της κρίσης στην Κίνα μήνες πριν, τον Δεκέμβριο 2019, θα έπρεπε να υπάρξει πρόβλεψη, πρόληψη και καλύτερη προετοιμασία για την αντιμετώπιση της επιδημίας τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο όσο και στα εθνικά κράτη, την ΕΕ συνολικά και τις ΗΠΑ, να εμποδιστεί δηλαδή η μετατροπή της επιδημίας σε πανδημία.

Αναγκαστικά, τελικώς, τα μέτρα που λαμβάνονται σήμερα σε πολλές χώρες, ιδιαίτερα σε αυτές με αδύναμα ή όχι καλά προετοιμασμένα συστήματα περίθαλψης, επικεντρώνουν κυρίως στον περιορισμό των κοινωνικών συναναστροφών και στον (αυτο)περιορισμό στο σπίτι ως κύριο εργαλείο συγκράτησης των απωλειών ανθρώπινων ζωών.

Όμως, σε αυτές τις χώρες που συχνά έχουν και αδύναμα συστήματα κοινωνικής προτασίας, τα μέτρα παρόμοιου χαρακτήρα αφήνουν εκτός κοινωνικές ομάδες που δεν έχουν προετοιμαστεί ή δεν έχουν τον τρόπο να προετοιμαστούν και να μείνουν στο σπίτι, ακολουθώντας, με ευλαβική εμμονή, πρακτικές καθαριότητας και υγιεινής ή αφήνουν αβοήθητους ηλικιωμένους που μένουν μόνοι στο σπίτι.

Η ώρα της επιστροφής σε αποτελεσματικές πολιτικές για την υγεία

Η πολιτική αδυναμία αναδεικνύεται ως καθοριστικός παράγοντας για την έκταση των συνεπειών μιας ασθένειας που σοβαρή αλλά πρέπει να θυμόμαστε ότι υπήρξαν και μπορεί να υπάρξουν πολλές άλλες επίσης σοβαρές μολυσματικές ασθένειες. Θα πρέπει να αναπτύξουμε πολιτικές που κάνουν τις κοινωνίες μας πιο ανθεκτικές απέναντι σε παρόμοιες επιδημίες. Διαπιστώνουμε διαφορετικά ποσοστά θνησιμότητας και σοβαρών επιπτώσεων στην υγεία των που επηρεάζονται, βέβαια, από πολλούς παράγοντες (πυκνότητα πόλεων, μετακινήσεις, επαφές, χρόνος λήψεις μέτρων, ηλιακή σύνθεση πληθυσμού κ.ά.). Κρίσιμοι, όμως, παράγοντες που έχουν σχέση με την νοσηρότητα και θνησιμότητα σχετίζονται με το επίπεδο οργάνωσης του συστήματος υγείας και των κοινωνικών υποδομών, την προετοιμασία των νοσοκομείων, την οργάνωση δικτύου τεστ και εξωνοσοκομειακής υποστήριξης κ.ά.

Η πανδημία ανέδειξε, μεταξύ άλλων, τα προβλήματα αλλά και τα πλεονεκτήματα διαφορετικών μοντέλων υγείας και κοινωνικής πολιτικής. Συνειδητοποιούμε ότι υπάρχουν διαφορετικές ανάγκες σε σχέση με την πανδημία αλλά και διαφοροποιημένες επιπτώσεις από αυτήν σε άτομα, κοινωνικές ομάδες και κοινωνίες, ως αποτέλεσμα και διαφορετικών πολιτικών που εφαρμόστηκαν ή εφαρμόζονται. Δοκιμάζονται τώρα οι αντοχές των κοινωνικών υποδομών, των οικονομιών των χωρών αλλά και η ικανότητα των πολιτικών να μην αφήνουν κανένα/ καμία χωρίς υποστήριξη. Επομένως, έχει μεγάλη σημασία οι πολιτικές και οι αποφάσεις για την υγεία, τις κοινωνικές πολιτικές και την οικονομία να είναι αποτέλεσμα όχι δογματισμών αλλά επιστημονικών δεδομένων κι αναλύσεων, ουσιαστικού πολιτικού και κοινωνικού διαλόγου.

Φαίνεται σήμερα να είναι ευρέως αποδεκτή – ακόμα και από πολλούς υποστηρικτές των ιδιωτικοποιήσεων – η άποψη ότι πρέπει να βασιζόμαστε σε ένα καλά οργανωμένο, ευέλικτο κι αποτελεσματικό δημόσιο σύστημα υγείας. Συνειδητοποιούμε, με τραγικό τρόπο, πόσο διαφορετικές είναι οι αντοχές των συστημάτων περίθαλψης ως αποτέλεσμα άστοχων πολιτικών επιλογών. Αυτό, όμως, δεν έχει να κάνει μόνο με το πόσα χρήματα δαπανούμε για τα συστήματα υγείας, αλλά και, κυρίως, με το πόσο αποτελεσματικές είναι οι δαπάνες για πρόληψη των ασθενειών, πόσο αποτελεσματικές είναι ως προς τον πολίτη, τους χρήστες, οι υποδομές που αναπτύσσονται, πόσο ενισχύουν την πρόληψη των ασθενειών και δεν επικεντρώνεται κατά βάση στην περίθαλψη, στα φάρμακα και στην νοσηλεία. Με άλλα λόγια, το δημόσιο σύστημα υγείας δεν μπορεί να αφορά μόνο στην καλή οργάνωση των νοσοκομείων ή έστω της ιατρο-φαρμακευτικής περίθαλψης αλλά στην ολοκληρωμένη πρόληψη, μέσα από παρεμβάσεις σε όλες τις πολιτικές και όλους τους περιβαλλοντικούς, κοινωνικούς και οικονομικούς παράγοντες που καθορίζουν την καλή υγεία και την ευζωϊα.

Η πανδημία μας υπενθυμίζει, λοιπόν, ότι δεν έχουμε επενδύσει αρκετά στην πρόληψη των ασθενειών, την διατήρηση της υγείας, την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και της υγείας του οικοσυστήματος. Δεν μπορούν οι πολιτικές να αγνοούν, πλέον, μια κατά τα άλλα αυτονόητη αρχή ότι η “δημόσια υγεία είναι αποτέλεσμα διαφορετικών κοινωνικών, περιβαλλοντικών και οικονομικών παραμέτρων και χαρακτηριστικών”.

Όλα θα είναι διαφορετικά την επόμενη μέρα. Δεν μπορούμε να περιμένουμε ότι θα επιστρέψουμε στα ίδια, business as usual, όσον αφορά στην καθημερινή ζωή, τα συστήματα υγείας, την κοινωνική οργάνωση, την ανθεκτικότητα της οικονομίας, τα οικοσυστήματα και στο περιβάλλον / κλίμα. Θα πρέπει να ξαναδούμε όλα από σήμερα και υπό το πρίσμα των 3 κρίσεων (δημοσιονομική / οικονομική, υγειονομική και κλιματική).

Οι ευρύτερες επιπτώσεις της πανδημίας στον πολιτικό σχεδιασμό

Αν και κάποιοι, ίσως, σκέπτονται ότι η πανδημία φέρνει το τέλος της πολιτικής και ότι οι λύσεις έρχονται από τους ειδικούς και μέσα από “μη-πολιτικές” αποφάσεις, αγνοούν την πραγματικότητα. Σήμερα περισσότερο παρά ποτέ απαιτούνται πολιτικές απαντήσεις στην κρίση, μια και η πραγματικότητα του Covid-19 καταδεικνύει το πόσο εύθραυστη είναι η παγκόσμια οικονομία μας, πόσο ανεπαρκής είναι η προετοιμασία και το δίχτυ κοινωνικής προστασίας σε πολλές χώρες, πόσο προβληματική είναι η συνεχής υπο-επένδυση στα συστήματα δημόσιας υγείας πολλών χωρών, τι συνέπειες έχει η αδυναμία χωρών να προβλέψουν τις επιπτώσεις από τις κοινωνικές ανισότητες και τις ελλείψεις στις κοινωνικές υποδομές.

Η επόμενη μέρα απαιτεί πολιτικές απαντήσεις και διάλογο σε ευρωπαϊκό, εθνικό και περιφερειακό επίπεδο γύρω από το πώς θα πρέπει να είναι τα μοντέλα υγείας – περίθαλψης, τι σχεδιασμός και προετοιμασία χρειάζονται για τον περιορισμό των επιπτώσεων κρίσεων στην κοινωνία και στην οικονομία αλλά και πώς θα βελτιωθεί η κοινωνική μας οργάνωση ώστε να είναι περιεκτική, να περιλαμβάνει όλους/ες ακόμα και στην περίοδο κρίσεων.

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο η δυνατότητα από κοινού απάντησης στην κρίση όχι μόνο στο υγειονομικό και κοινωνικό επίπεδο αλλά και στο πολιτικό και οικονομικό θα καθορίσει σε σημαντικό βαθμό και το μέλλον του ευρωπαϊκού σχεδίου και το πώς θα είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση την επόμενη, μετά την πανδημία ημέρα. Η κοινή ευρωπαϊκή απάντηση θα πρέπει να αφορά και να προωθεί με κατάλληλα εργαλεία ένα σχέδιο Ανόρθωσης της Οικονομίας και της Κοινωνίας, σε μια ραγδαία μεταβαλλόμενη εποχή που μας φέρνει όλο και πιο κοντά στην επόμενη παγκόσμια κρίση, την κλιματική.

Φαίνεται ότι η πανδημία θα αποτελέσει όχι μόνο μια τραγική εμπειρία με χιλιάδες θύματα αλλά και ένα καμπανάκι αφύπνισης για τις βαθιές αλλαγές που απαιτούνται σε όλα τα επίπεδα και στις πολιτικές, όχι μόνο σε σχέση με την υγεία και τις κοινωνικές υποδομές αλλά και ως προς το συνολικό οικονομικό και παραγωγικό μοντέλο. Είναι τραγικό το γεγονός ότι πολλές ανθρώπινες ζωές χάνονται και διότι δεν υπάρχει τοπική παραγωγή μέσων προστασίας που χρειάζονται σε μια πανδημία σαν κι αυτή, όπως είναι οι μάσκες ή οι αναπνευστήρες ή ότι υπάρχουν ελλείψεις σε είδη καθαριότητας και ίσως εμφανιστούν και σε αγροτικά προϊόντα. Θα χρειαστεί, λοιπόν, να ξαναδούμε το τι παράγουμε, πώς αλλά και που το παράγουμε. Για παράδειγμα, ευέλικτες συμφωνίες για βιώσιμες δημόσιες προμήθειες προϊόντων και υπηρεσιών στην Ιταλία και αλλού αναδεικνύουν την αποτελεσματικότητα και ευελιξία επιχειρήσεων κοινωνικής οικονομίας για την υποστήριξη ευάλωτων ομάδων μέσα στην κρίση και την αντιμετώπιση σημαντικών ελλείψεων σε κοινωνικές υποδομές (βοήθεια σε ηλικιωμένους και ευάλωτες ομάδες, διανομή τροφίμων, συγκέντρωση οικονομικής βοήθειας για οικογένειες σε κρίσεις κ.ά.).

Μια σειρά πρωτοβουλιών στόχευσαν στην τοπική παραγωγή μασκών κατάλληλων για το προσωπικό στα νοσοκομεία είτε αξιοποιώντας ένα ευρύ δίκτυο τοπικών ραφτών, παρέχοντας τους τεχνογνωσία και κατάλληλα υλικά, είτε αξιοποιώντας σύγχρονες τεχνολογίες (3D εκτυπωτές). Να ένας ενδιαφέρον συνδυασμός τοπικότητας αλλά και σύγχρονης τεχνολογίας που βρίσκουν χώρο σε μια παραγωγή που είναι κοινωνικά χρήσιμη.

Είναι, επίσης, σημαντικό ότι σε ευρωπαϊκό επίπεδο αλλά και σε ορισμένες χώρες (περιλαμβανομένης της Κίνας) αναπτύχθηκαν οικονομικά και άλλα υποστηρικτικά εργαλεία για να στηρίξουν τη γρήγορη στροφή ολόκληρων παραγωγικών διαδικασιών σε μικρές και μεγαλύτερες επιχειρήσεις ώστε να είναι σε θέση να προσφέρουν γρήγορα υπηρεσίες και προϊόντα που χρειαζόμαστε σήμερα.

Παρόμοια παραδείγματα δείχνουν ότι αν υπάρχει πολιτική βούληση μπορούμε να στηρίξουμε την αναγκαία στροφή προς μια κοινωνικά και οικολογικά υπεύθυνη οικονομία.

* Ο Νίκος Χρυσόγελος είναι πρώην ευρωβουλευτής των Πράσινων, πρόεδρος της ΔΕ της κοινωνικής συνεταιριστικής επιχείρησης “Άνεμος Ανανέωσης” και μέλος του ελληνικού Φόρουμ Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας

 

 του Νίκου Χρυσόγελου

«Μέσα στο ωραίο κι απαλό φως που ξεχύνονταν πάνω από την πόλη, έπλεαν οι παμπάλαιες μυρωδιές, κρέας ψητό και ποτά με γλυκάνισο. Γύρω του πρόσωπα εκστατικά σηκώνονταν να κοιτάξουν προς τον ουρανό. Άνδρες και γυναίκες αρπάζονταν ο ένας τον άλλο, με πρόσωπα φλογισμένα, με κραυγές πόθου. Ναι, η πανούκλα είχε τελειώσει, και μαζί της ο τρόμος, και τα σφιχτοπλεγμένα χέρια βεβαίωναν ότι κάποτε είχε υπάρξει στ’ αλήθεια εξορία και χωρισμός, με τη βαθύτερη έννοια του όρου… κι ανάμεσα στις εκατόμβες των νεκρών, τις σειρήνες των ασθενοφόρων, τις εξαγγελίες αυτού που συνήθως ονομάζουμε πεπρωμένο, το πεισματικό ποδοβολητό του φόβου και την τρομερή επανάσταση της καρδιάς τους, δεν είχε πάψει να περνά μια πελώρια βουή, που ξυπνούσε τα τρομαγμένα πλάσματα, που τους έλεγε πως πρέπει να ξαναβρούν την αληθινή τους πατρίδα. Και θα ήταν ευτυχισμένοι, τουλάχιστον για κάποιο διάστημα. Και πια ήξερανπως υπάρχει κάτι που πάντοτε μπορείς να λαχταράς και καμιά φορά να το κερδίζεις: η ανθρώπινη τρυφερότητα…» (“Η Πανώλη”, Αλμπέρ Καμύ)

Είναι αλήθεια ότι, ίσως και ως αποτέλεσμα πραγματικών γεγονότων, όλες οι γνωστές θρησκείες περιλαμβάνουν ιστορίες “αποκάλυψης” λόγω επιδημιών, φυσικών καταστροφών ή “εκδίκησης” από τους θεούς, όπως ο βιβλικός λοιμός των Φιλισταίων ή οι 2 από τις 10 πληγές του Φαραώ κ.ά. Από την “Ιλιάδα” του Ομήρου και τη Νόσο στο έργο “Πελοποννησιακός Πόλεμος” του Θουκυδίδη, μέχρι το “Δεκαήμερο” του Βοκάκιου και τον “Έρωτα στα χρόνια της χολέρας” του Μαρκές, “The Stand” του Stephen King, και το “Severance” της Ling Ma, οι επιδημίες αποτέλεσαν πάντα τον καμβά για ανάδειξη συναισθημάτων, κάθαρση, πολιτικό σχολιασμό, αλληγορίες και περιγραφή του πώς οι άνθρωποι αντιδρούν σε μεγάλες υγειονομικές κρίσεις.

Η λογοτεχνία, περιλαμβάνει μια σειρά έργων σταθμών, όπως:

– Το Δεκαήμερο (Il Decameron, The Decameron), του Τζιοβάνι Μποκκάτσιο (Βοκάκιο) (Giovanni Boccaccio).

Πρόκειται για 100 ιστορίες 7 νέων γυναικών και 3 νέων ανδρών που αναζητούν καταφύγιο στο Fiesole, ένα χωριό έξω από τη Φλωρεντία, για 2 εβδομάδες. Προσπαθούν να ξεφύγουν από τον Μαύρο Θάνατο, την πανώλη, που θερίζει την πόλη. Ο Boccaccio συνέλαβε την ιδέα του Δεκαήμερου (Il Decameron) όταν ξέσπασε η επιδημία, το 1348, και ολοκλήρωσε το έργο του μερικά χρόνια αργότερα, το 1353. Περιγράφει τη ζωή σε εκείνη την δύσκολη εποχή μέσα από ένα μεγάλο αριθμό ιστοριών που αφηγούνται οι χαρακτήρες του. Οι ιστορίες είναι ερωτικές και αστείες μέχρι τραγικές αλλά και παραδείγματα ανθρώπινης θέλησης και αρετής. Το βιβλίο ενέπνευσε πολλούς ζωγράφους. 

Στο έργο ενσωματώνονται σύγχρονες αφηγήσεις από Ιταλικές, Γαλλικές και Ισπανικές πηγές αλλά ακόμα και από μακρινές και πολύ παλιότερες (Ινδία, Έφεσος κ.ά.). Ερευνητές ισχυρίζονται ότι οι αναφορές του στον Μαύρο Θάνατο, την πανώλη, το κεντρικό μοτίβο του έργου, δεν είναι μόνο προσωπικά βιώματα από την επιδημία αλλά προέρχονται και από το έργο Historia gentis Langobardorum του Paul the Deacon (8ος αιώνας), με στοιχεία για το πρώτο κύμα πανώλης, που έπληξε την Ασία, τη Μεσόγειο και πολλές άλλες περιοχές, τον 5o και 6ο αιώνα.

“ Travels in Asia and Africa” (1325-1354), του άραβα περιηγητή Ibn Battuta

που θεωρείτε ο άραβας Marco Polo. Ξεκίνησε το ταξείδι του από την Ταγγέρη του Μαρόκου για να πάει στη Μέκκα και να επιστρέψει, αλλά τελικά διένυσε 75.000 χιλιόμετρα σε 25 χρόνια, επισκεπτόμενος πολλές χώρες, από την Ελλάδα μέχρι την Κίνα και την Ινδία αλλά και το πλούσιο βασίλειο του Μάλι στην Αφρική, μεταφέροντας μας πολύτιμες πληροφορίες για τη ζωή σε αυτές τις χώρες. Στο ταξείδι του αυτό βρέθηκε και στο ξέσπασμα της μαύρης πανώλης στην Ασία, την Ευρώπη και τη Μεσόγειο (1347-1351). Το 1348–1349 βρίσκονταν στην Δαμασκό της Συρίας, και κινδύνεψε, μάλιστα, και ο ίδιος, αφού παραλίγο να χάσει τη ζωή του από την ασθένεια. Περιγράφει, λοιπόν, τις επιπτώσεις: “Ένα από τα περίφημα ιερά της Δαμασκού είναι το Τζαμί al-Aqdam, το οποίο βρίσκεται δύο μίλια νότια της πόλης, δίπλα στον κεντρικό δρόμο που οδηγεί στο Χατζάζ, την Ιερουσαλήμ και την Αίγυπτο. Είναι ένα μεγάλο τζαμί, πολύ ευλογημένο, πλούσια προικισμένο και πολύ σεβαστό από τους κατοίκους της Δαμασκού…”

Οι κάτοικοι της Δαμασκού δείχνουν αξιοσημείωτο σεβασμό προς αυτό το τζαμί, όπως είδα κατά την διάρκεια του μεγάλου λοιμού, στο ταξίδι της επιστροφής μου μέσω της Δαμασκού, στο τελευταίο μέρος του Ιουλίου 1348. Ο αντιβασιλέας Arghun Shah διέταξε έναν τελάλη να διακηρύξει σε όλη την Δαμασκό ότι όλοι οι άνθρωποι πρέπει να νηστέψουν για τρεις ημέρες και ότι κανείς δεν πρέπει να μαγειρεύει στην αγορά κάτι φαγώσιμο, κατά την διάρκεια της ημέρας. Οι περισσότεροι άνθρωποι εκεί τρώνε φαγητό μόνο ό,τι έχει παρασκευαστεί στην αγορά. Έτσι, οι άνθρωποι νήστεψαν για τρεις διαδοχικές μέρες, η τελευταία από τις οποίες ήταν Πέμπτη, και στη συνέχεια συγκεντρώθηκαν στο Μεγάλο Τζαμί, amirs, sharifs, qadis, θεολόγοι και όλες οι άλλες τάξεις του λαού, μέχρι να γεμίσει ο τόπος και να ξεχειλίζει, και εκεί πέρασαν την Πέμπτη το βράδυ με προσευχές και λιτανείες. Το επόμενο πρωί, μετά την προσευχή της αυγής, βγήκαν στο δρόμο όλοι μαζί, και βάδιζαν κρατώντας το Κοράνι στα χέρια τους, οι amirs χωρίς παπούτσια. Την πομπή συνόδευσε ολόκληρος ο πληθυσμός της πόλης, άνδρες και γυναίκες, μικροί και μεγάλοι. Οι Εβραίοι ήρθαν με το “Βιβλίο του Νόμου” και οι Χριστιανοί με το Ευαγγέλιο τους, όλοι μαζί με τις γυναίκες και τα παιδιά τους. Όλη η πομπή, κλαίγοντας και ικετεύοντας και αναζητώντας τη χάρη του Θεού μέσω των Βιβλίων Του και των Προφητών Του, έφτασε στο Τζαμί Τζαμί al-Aqdam, και εκεί παρέμειναν σε ικεσία και επίκληση μέχρι το μεσημέρι. Στη συνέχεια επέστρεψαν στην πόλη και πραγματοποίησαν τη λειτουργία της Παρασκευής, για να ελαφρύνει ο Θεός την ταλαιπωρία τους γιατί ο αριθμός των θανάτων σε μια μέρα στη Δαμασκό δεν συμπλήρωσε τις δύο χιλιάδες, ενώ στο Κάιρο και στο Παλαιό Κάιρο έφτασε τον αριθμό των είκοσι τεσσάρων χιλιάδων την ημέρα”.

Ο Ibn Battuta στην επιστροφή στη Μέκκα με το καραβάνι από την Βαγδάτη, ενώ άφηνε πίσω του την Kufa, αρρωσταίνει από διάρροια κι έπρεπε να κατεβαίνει από την καμήλα πολλές φορές τη μέρα. Η αρρώστια του κράτησε σε όλο το ταξείδι μέχρι να φτάσει στη Μέκκα. Έκανε το γύρο της Ka’aba (Sacred Edifice) με το που έφτασε, αλλά ήταν τόσο αδύναμος που αναγκάστηκε να ολοκληρώσει την τελετή πάνω στο άλογο του amir. Πέρασε αρκετός καιρός μέχρι να αναρρώσει .

Οι αρραβωνιασμένοι (Promessi sposi, The Betrothed

Οι αρραβωνιασμένοι (Promessi sposi, The Betrothedή Οι Λογοδοσμένοι ή Ιστορία δύο μελλονύμφων), του Αλεσσάντρο Μαντσόνι (Alessandro Francesco Tommaso Manzoni, 1785-1873). Οι τρεις τόμοι του έργου εκδόθηκαν το 1825-1827, ενώ η δεύτερη αναθεωρημένη έκδοσή του, κυρίως ως προς τη γλώσσα, το 1840-1842. Είναι ένα ρομαντικό ιστορικό μυθιστόρημα και αποτελεί σταθμό της ιταλικής λογοτεχνίας, καθώς είναι το πρώτο σύγχρονο μυθιστόρημα αυτής της λογοτεχνικής παράδοσης και ένα θεμελιώδες πέρασμα στη γέννηση της ιταλικής γλώσσας. Βασίζεται σε ιστορική έρευνα και διαδραματίζεται στην βόρεια Ιταλία (Λομβαρδία) αρχές του 17ου αιώνα, κατά την περίοδο της ισπανικής κυριαρχίας, και κορυφώνεται με την πανούκλα που έπληξε το Μιλάνο και την ευρύτερη περιοχή στα 1629-1631. Η αναπαράσταση της εποχής βασίζεται σε έγγραφα και χρονικά της εποχής, όπως και η περιγραφή των ασθενών στο Lazzaretto (το λοιμο-καθαρτήριο).

“Κεφάλαιο ΧΧΧV

“Αφήστε τον αναγνώστη να φανταστεί ότι o περίγυρος του Lazzaretto (λοιμο-καθαρτήριο) ήταν γεμάτος με δεκαέξι χιλιάδες άτομα, άρρωστα από την πανούκλα. Ολόκληρη η περιοχή ήταν βαρυφορτωμένη, εδώ με σκηνές και καμπίνες, εκεί με καροτσάκια, αλλού με ανθρώπους. Αυτές οι δύο ατελείωτες σειρές της στοάς προς τα δεξιά και τα αριστερά, καλυμμένες, γεμάτες, με νεκρούς ή ετοιμοθάνατους, απλωμένους πάνω σε στρώματα ή στο γυμνό άχυρο. Και σε όλη την έκταση αυτού, του, ας πούμε, απέραντου καταφυγίου, μία αναταραχή, ένας κυματισμός, όπως το κύμα της θάλασσας. Και μέσα, άνθρωποι έρχονται και πηγαίνουν, σταματούν και τρέχουν, μερικοί βυθίζονται κάτω από το βάρος της ασθένειας, άλλοι σηκώνονται από τα άρρωστα κρεβάτια τους, είτε αναρρώνουν, ξέφρενα, ή για να παρακολουθήσουν άλλους. Αυτό ήταν το θέαμα που εκτυλίχθηκε ξαφνικά μπροστά στον Renzo , και τον ανάγκασε να σταματήσει εκεί, χτυπημένος από φρίκη και εξάντληση. Δεν σκοπεύουμε να περιγράψουμε αυτό το θέαμα από μόνο του, για το οποίο, αναμφίβολα, κανένας από τους αναγνώστες μας δεν θα μας ευχαριστούσε. Θα ακολουθήσουμε μόνο το νέο μας στον οδυνηρό περίπατό του, θα σταματήσουμε εκεί που σταμάτησε, και θα συσχετίσουμε αυτό που συνέβη με τον μάρτυρα, στο βαθμό που είναι απαραίτητο για να εξηγήσουμε τι έκανε και τι πιθανότατα συνέβη σε αυτόν…

The Last Man, της Mary Shelley

Δημοσιεύθηκε το 1826. είναι μια μετά-αποκαλυπτική επιστημονική μυθιστοριογραφία που αναφέρεται σε μια ομάδα που προσπαθεί να επιβιώσει σε έναν μολυσμένο από πανώλη, τύφο κι άλλες ασθένειες κόσμο αλλά και από τους θυελλώδεις ανέμους και τις καταστροφικές πλημμύρες που ισοπεδώνουν παράκτιες πόλεις στο μακρινό 2070-2100. Το κεντρικό πρόσωπο της νουβέλας είναι ο Lionel Verney, ένας άνθρωπος που καταφέρνει να επιβιώσει μετά από μια καταστροφική επιδημία. Οι μνήμες από επιδημίες ήταν πρόσφατες και ο κόσμος του The Last Man μοιάζει περισσότερο με την εποχή της Shelley παρά με ένα πολύ μακρινό 2070. Ένας από τους χαρακτήρες του βιβλίου, ο λόρδος Raymond, ο οποίος εγκαταλείπει την Αγγλία για να αγωνιστεί για τους Έλληνες και πεθαίνει στην Κωνσταντινούπολη, φαίνεται ότι βασίστηκε στη ζωή του Λόρδου Βύρωνα, με τον οποίο η οικογένεια διατηρούσε φιλικές σχέσεις. Η ιστορία εξελίσσεται σε Αγγλία, Ιρλανδία, Ελβετία, Ιταλία, Ελλάδα, Τουρκία, και κάποιοι ήρωες ταξιδεύουν στην Ελλάδα που βρίσκεται σε πόλεμο με την οθωμανική αυτοκρατορία το 2092! Ο λόρδος Raymond εισέρχεται στην Κωνσταντινούπολη, όπου όμως έχει ξεσπάσει η πανώλη και σκοτώνεται σε μια έκρηξη. Η επιδημία σαρώνει τις χώρες, η ασθένεια μεταδίδεται από την μία περιοχή στην άλλη, και οι ήρωες σκοτώνονται ο ένας μετά τον άλλο. Οι τελευταίοι πεθαίνουν από τύφο ή όταν πέφτουν σε θύελλα προσπαθώντας να φτάσουν από τη Βενετία στην Ελλάδα. Είναι το 2092 μ.Χ., η χρονιά που η επιδημία έχει απλωθεί παντού, ένας μαύρος ήλιος έχει προκαλέσει πανικό, ενώ θυελλώδεις άνεμοι και πλημμύρες έχουν καταστρέψει τις παράκτιες πόλεις. Ο Lionel είναι ο μόνος άνθρωπος που επιβιώνει από τις επιδημίες και τις αναταραχές που έχουν προκληθεί. Επιστρέφει στη Ρώμη για να ζήσει μαζί με ένα σκύλο. H Mary Shelley αναφέρει στον πρόλογό της ότι στο ταξείδι της στην Ιταλία το 1818 ανακάλυψε στο ιερό σπήλαιο, το “Απολλώνιο Μαντείο”, στην Cumae (μια ελληνική αποικία κοντά στη Νάπολη της Ιταλίας), προφητείες που ήταν χαραγμένες πάνω σε φύλλα από την ιέρεια του Απόλλωνα, και αυτό αποτέλεσε τη βάση για το έργο της. Όπως και στο έργο της Frankestein, η Shelley αναφέρεται στην αδυναμία να ελέγξουμε ως κοινωνία την εξέλιξη του κόσμου. Επίσης, αναφέρεται στο ρόλο της επιστήμης όπως και στο πιο γνωστό της μυθιστόρημα, τον Φρανκενστάιν (1818). Ασχολείται με επιστημονικές αναζητήσεις του 19ου αιώνα, με ζητήματα της χημείας, του ηλεκτρομαγνητισμού, της ιατρικής και της φαρμακολογίας, την κατανόηση της ανάπτυξης του εμβολίου για την ευλογιά. Το έργο της διαπερνάει, επίσης, η προσπάθεια να κατανοήσει τη φύση της μόλυνσης και της διάδοσης των επιδημιών (πανώλη, τύφος). Η προσέγγιση της ως προς τον ρόλο της επιστήμης είναι άλλη στο έργο Frankestein και άλλη στο The Last Man. Στο τελευταίο φαίνεται να επικρίνει την αργή ανακάλυψη και παραγωγή του φαρμάκου, όχι την επικίνδυνη χρήση της επιστήμης που μπορεί να προκαλέσει “τέρατα”.

Η Μάσκα του Κόκκινου Θανάτου (The Masque of the Red Death), του Edgar Allen Poe.

Δημοσιεύθηκε το 1842. Είναι μια σύντομη ιστορία για την αποτυχία των κυρίαρχων ελίτ να αντιμετωπίσουν με ευαισθησία και δικαιοσύνη μια καταστροφή που προκαλείται από μια επιδημία. Στο τέλος, όμως, ο “Κόκκινος Θάνατος”, που προκαλεί αιμορραγία και οδηγεί στο θάνατο, θα πλήξει και τους “άρχοντες”, όπως τον πρίγκιπα Prospero και τους αυλικούς του. Οι υπήκοοί του πεθαίνουν όταν προσβληθούν από την επιδημία, με “φρικτούς πόνους”, “ξαφνική ζάλη” και “αιμορραγία από τους πόρους” μέσα σε μισή ώρα. Ο Prospero και η αυλή του αδιαφορούν, όμως, για τα βάσανά τους. Ο πρίγκηπας προσκαλεί χίλιους αυλικούς, άνδρες και γυναίκες, σε ένα πάρτι μασκέ, που οργανώνει σε ένα απομονωμένο, πολυτελές και περίκλειστο μοναστήρι. Απομονώνονται στο χώρο αυτό – έχοντας συγκεντρώσει όλα τα καλά – και περιμένουν το τέλος της θανατηφόρου επιδημίας μέσα στην πολυτέλεια και ασφάλεια. Τα τείχη που περιβάλλουν το κτήριο είναι ψηλά και οι πόρτες έχουν καρφωθεί και κλείσει ερμητικά. Ο Poe περιγράφει λεπτομερώς τις εορταστικές εκδηλώσεις στα 7 πολυτελή δωμάτια. Όμως, καταφτάνει απρόσκλητος ο “Κόκκινος Θάνατος”, με τη μορφή ενός ανθρώπου – επισκέπτη. Η προσωποποιημένη επιδημία παίρνει τη ζωή του πρίγκιπα, και μετά τη ζωή των αυλικών του. Ο ένας μετά τον άλλο οι θορυβώδεις συμμετέχοντες στο πάρτι πέφτουν στις γεμάτες αίμα αίθουσες και πεθαίνουν σε μια στάση απελπισίας. Το 1842 είναι η χρονιά κατά την οποία διαπιστώνεται ότι η γυναίκα του Poe πάσχει από φυματίωση: ένα ποτάμι αίμα ξεχύνεται από το στόμα της, ενώ παίζει πιάνο. Δεν συνήλθε ποτέ πλήρως, και τελικά πέθανε το 1847. Η φυματίωση ήταν για πολλές δεκαετίες η κύρια αιτία θανάτου στην Αμερική. Ο ίδιος ο Edgar Allen Poe πεθαίνει δύο χρόνια αργότερα. Τα αίτια του θανάτου του δεν έχουν αποσαφηνιστεί πλήρως. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι κι αυτός πέθανε στα 40 του (1809-1849) από κάποια επιδημία. To 1835 είχε προηγηθεί το έργο του “The King Pest” που αναφέρεται στην πανώλη που είχε πλήξει το Λονδίνο και την Αγγλία.

“Η καλύβα του μπαρμπα-Θωμά” (Uncle Tom’s Cabin),Χάριετ Μπίτσερ Στόου (Harriet Beecher Stowe)

Το βιβλίο της Αμερικανίδας συγγραφέα (1852) έγινε ιδιαίτερα γνωστό για τις απόψεις ενάντια στην σκλαβιά των μαύρων. Μετά τη Βίβλο, ήταν το βιβλίο που πώλησε περισσότερα αντίτυπα σε όλο τον κόσμο για πολλές δεκαετίες. Όμως, διαβάζοντας κάποιος προσεκτικά το βιβλίο, βλέπει την μικρή Eva, μια από τους χαρακτήρες του βιβλίου, να πεθαίνει πρόωρα από την αρρώστια. Μάλιστα ο θάνατος που πλησιάζει την κάνει να ζητήσει από τον πατέρα της να ελευθερώσει τον Tom μόλις πεθάνει, καθώς και τους άλλους σκλάβους του και να αγωνιστεί για την κατάργηση της σκλαβιάς. Η ιστορία εξελίσσεται το πρώτο μισό του 19ου αιώνα, μια εποχή με πολλές επιδημίες να πλήττουν τις ΗΠΑ και όλο τον πλανήτη.

“Η οικογένεια και οι υπηρέτες βρίσκονται στο καλοκαιρινό σπίτι του St. Clare στη λίμνη Pontchartrain. Η Eva λέει στον Tom ότι θα πεθάνει σύντομα. Ο Tom συνειδητοποιεί ότι η Eva μεγαλώνει χλωμή και αδύνατη. Η Ophelia έχει, επίσης, παρατήρησε την ασθένεια της Eva, αλλά ο St. Clare αρνείται να το δει ή να το παραδεχτεί. Η Marie, ωστόσο, αγνοεί την κατάσταση της κόρης της

 

«Δεν βλέπω τίποτα να βασανίζει το παιδί», θα έλεγε, «τρέχει και παίζει».

“Αλλά έχει βήχα.”

“‘Βήχας! μη μου λες για βήχα”

“Μην γίνεσαι γκρινιάρα ξαδέλφη- το μισώ!”, θα έλεγε, «δεν βλέπετε ότι το παιδί μεγαλώνει μόνο. Tα παιδιά χάνουν πάντα δύναμη όταν μεγαλώνουν γρήγορα».

“Αλλά έχει αυτόν τον βήχα!” “Ω! Ανοησία αυτός ο βήχας! – δεν είναι τίποτα. Ίσως έχει πάρει λίγο κρύο.”

 

Ο αδελφός του St. Clare, με τον 12χρονο γιο του Henrique, επισκέπτεται το καλοκαιρινό σπίτι. Η Eva και ο Henrique πηγαίνουν για ιππασία. Ο Henrique χτυπά τον νεαρό υπηρέτη (12χρονο σκλάβο με το όνομα Dodo) με το μαστίγιο του για ένα ασήμαντο θέμα. Η Εύα αποκαλεί τον εξάδελφο της κακό και σκληρό, κάτι που τον εκπλήσσει: Έχει μια έντονη ιδιοσυγκρασία και το ξύλο στους σκλάβους είναι κάτι συνηθισμένο. Βλέποντας αυτήν την έντονη συζήτηση μεταξύ των παιδιών τους, ο St. Clare και ο αδερφός του μπαίνουν στην κουβέντα για την δουλεία. Όταν τα παιδιά επιστρέψουν, ο St. Clare ανησυχεί γιατί διαπιστώνει ότι η Εύα έχει υψηλό πυρετό και δύσπνοια. Η Εύα προσπαθεί να πάρει από τον Henrique την υπόσχεση ότι θα αγαπήσει τον Dodo και θα είναι ευγενικός μαζί του, και, παρόλο που ο Henrique βρίσκει την ιδέα να αγαπά έναν σκλάβο παράξενη, λέει ότι θα προσπαθήσει να το κάνει για χάρη της Eva.

Η Εύα νοιώθει πλέον μεγάλη αδιαθεσία και ο πατέρας της αναγκάζεται να καλέσει γιατρό. Τα συμπτώματα της Εύας υποχωρούν μετά από μερικές εβδομάδες, αλλά παρόλο που ο St. Clare το παίρνει για ελπιδοφόρο σημάδι, ο γιατρός, η Ophelia και η ίδια η Eva ξέρουν ότι πεθαίνει. Η Eva λέει στον Tom ότι θέλει να απελευθερωθούν όλοι οι σκλάβοι. Ζητάει από τον πατέρα της να ελευθερώσει τους σκλάβους του, γιατί, αν κάτι συμβεί σε αυτόν, θα έπεφταν σε κακά χέρια. Βάζει τον St. Clare να της υποσχεθεί ότι θα απελευθερώσει τον Tom μόλις πεθάνει και προσπαθεί να τον κάνει να της υποσχεθεί ότι θα ελευθερώσει όλους τους σκλάβους του και θα εργαστεί για την κατάργηση της σκλαβιάς. Επιτέλους, ο St. Clare αντιλαμβάνεται ότι η Eva πεθαίνει πραγματικά.

“Η Κυρία με τις Καμέλιες” (La Dame aux Camélias) (1852) του Αλέξανδρου Δουμά, υιός (Alexandre Dumas, fils)

 

Το 1844 συνάντησε στο Παρίσι τη Marie Duplessis, μια νεαρή εταίρα, με την οποία σύναψε σχέση μέχρι τον Αύγουστο του 1845. Η κοπέλα πέθανε το 1847. Η εμπειρία του αυτή αποτέλεσε έμπνευση για τη ρομαντική νουβέλα του “Η Κυρία με τις Καμέλιες” (La Dame aux Camélias). Η ιστορία εξελίσσεται στα μέσα του 19ου αιώνα στη Γαλλία κι αφηγείται την τραγική ιστορία αγάπης μεταξύ των φανταστικών χαρακτήρων, της Marguerite Gautier, μιας εταίρας που πάσχει από μια αρρώστια (φυματίωση μάλλον) και του Armand Duval, ενός νεαρού αστού. Η Marguerite έχει το ψευδώνυμο La dame aux Camélias («H Κυρία με τις Καμέλιες») επειδή φοράει κόκκινη καμέλια όταν δεν είναι διαθέσιμη για έρωτα και μια λευκή καμέλια όταν είναι διαθέσιμη στους εραστές της. Ο Armand ερωτεύεται τη Marguerite και τελικά γίνεται ο εραστής της. Την πείθει να αφήσει τη ζωή της και να ζήσουν μαζί στην ύπαιθρο. Αυτή η ειδυλλιακή διακόπτεται διακόπτεται από τον πατέρα του Armand, ο οποίος, ανησυχώντας για το σκάνδαλο από την παράνομη σχέση, και φοβούμενος ότι έτσι θα δημιουργηθούν προβλήματα στο γάμο της αδερφής του Armand, πείθει τον Marguerite να φύγει. Μέχρι το θάνατο της Marguerite, ο Armand πιστεύει ότι τον άφησε για έναν άλλο άνδρα. Ο θάνατος του Marguerite περιγράφεται ως ατελείωτη αγωνία, κατά την οποία η Marguerite, που εγκαταλείφθηκε από όλους, εκφράζει τη λύπη της για το τι μπορεί να ήταν.

– Το διήγημα Nordenholt’s Million, του Alfred Walter Stewart‘s

Ο Alfred Walter Stewart (που ήταν χημικός) δημοσίευσε το 1923 το βιβλίο αυτό με το ψευδώνυμο J. J. Connington.  Η ιστορία αναφέρεται σε ένα στέλεχος βακτηρίων που έχει κατασκευαστεί με μηχανική και απονιτροποιεί σχεδόν όλα τα φυτά, προκαλώντας κατάρρευση της παραγωγής τροφίμων. Είναι μια εποχή κατά την οποία επιδημίες σαρώνουν και σκοτώνουν εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους (1918-1920 με την ισπανική γρίπη, 1919-1923 τύφος και άλλες επιδημίες)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

– Η πανώλη (“La Peste”, “The Plague”), του Αλμπέρ Καμύ (Albert Camus)

Είναι από τα πιο σημαντικά έργα του Αλμπέρ Καμύ αλλά και της λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα. Είναι μια ιστορία για την ανθρώπινη ανθεκτικότητα μπροστά στον απίστευτο τρόμο αλλά και για το νόημα της ζωής. Είναι, όμως, και μια αλληγορία, αφού άρχισε να γράφεται την εποχή του ναζισμού και πρωτοδημοσιεύθηκε το 1947. Το βιβλίο του Καμύ αναφέρεται στη βουβωνική πανώλη που πλήττει τους ανθρώπους μιας πόλης της Αλγερίας.

“...Τους έβλεπες πια να διασχίζουν βιαστικοί τους δρόμους, γερμένοι μπροστά, φράζοντας μ’ ένα μαντίλι ή με το χέρι τους το στόμα. Το βράδυ, αντί οι άνθρωποι να μαζεύονται πολλοί μαζί προσπαθώντας να παρατείνουν τη διάρκεια αυτών των ημερών που καθεμιά τους μπορούσε να είναι κι η τελευταία γι’ αυτούς, συναντούσες μικρές ομάδες ατόμων που βιάζονταν να γυρίσουν στο σπίτι τους ή να χωθούν στα καφενεία. Έτσι, για μερικές μέρες, την ώρα του σούρουπου, που έπεφτε γρηγορότερα αυτή την εποχή, οι δρόμοι ήταν έρημοι και μόνος ο άνεμος θρηνολογούσε ανάμεσά τους ασταμάτητα. Μια μυρωδιά από φύκια και αρμύρα αναδιδόταν από την ταραγμένη και πάντα αόρατη θάλασσα. Και τότε τούτη η έρημη πόλη, ασπρισμένη από τη σκόνη, πλημμυρισμένη από μυρωδιές θαλασσινές, αντηχούσε από το ουρλιαχτό του ανέμου και βογκούσε σαν ένα νησί που το χτύπησε η συμφορά”.

– The Death of Grass, του Sam Youd

Εκδόθηκε το 1956. Ο Sam Youd υπέγραφε με το ψευδώνυμο John Christopher.

Αναφέρεται σε έναν τροποποιημένο ιό που καταστρέφει καλλιέργειες δημητριακών και ρυζιού καθώς και άλλα φυτά σε όλη την Ευρασία, προκαλώντας λιμό. Στην αρχή ο ιός προσβάλλει μόνο τα φυτά της Ασίας, όταν όμως χρησιμοποιείται ένα φυτοφάρμακο, ο ιός μεταλλάσσεται και αρχίζει να προσβάλει το σιτάρι και το κριθάρι και στην Ευρώπη και προκαλείται λιμός. Ο κόσμος λόγω της έλλειψης τροφίμων οδηγείται στο χάος, στη βία, στο “η δική μου ή η δική τους ζωή” για ένα κομμάτι ψωμί.

 

 

 

 

 

 

Ο έρωτας στα χρόνια της χολέρας (El amor en los tiempos del cólera, Love in the Time of Cholera), του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες (Márquez Gabriel García)

Εκδόθηκε το 1985. Αναφέρεται στον έρωτα δύο νέων, του Florentino Ariza και της Fermina Daza, την εποχή που η χολέρα πλήττει την Καραϊβική και ο θάνατος κυριαρχεί γύρω τους. Ο Δρ Juvenal Urbino, τον οποίο τελικά η Fermina παντρεύεται, έχει αφιερωθεί στην προσπάθεια αντιμετώπισης της χολέρας.

Η ιστορία λαμβάνει χώρα μεταξύ 1880 και 1930. Η βασική ιδέα του García Márquez είναι ότι η αρρώστια της αγάπης είναι κυριολεκτικά μια ασθένεια, μια ασθένεια συγκρίσιμη με τη χολέρα. Ο Florentino υποφέρει από αυτό ακριβώς, όπως μπορεί να υποφέρει από οποιαδήποτε ασθένεια. Στο τελευταίο κεφάλαιο, η δήλωση του καπετάνιου της “μεταφορικής πανούκλας” υπονοεί κάτι παρόμοιο.

Ο όρος χολέρα, όπως χρησιμοποιείται στην ισπανική γλώσσα, cólera, μπορεί επίσης να υποδηλώνει πάθος ή ανθρώπινη οργή και οργή στη θηλυκή της μορφή (το αγγλικό επιθετικό choleric έχει το ίδιο νόημα). Λαμβάνοντας υπόψη αυτό το νόημα, ο τίτλος έχει διπλή έννοια: χολέρα ως ασθένεια και χολέρα ως πάθος.

Περί τυφλότητος (Ensaio sobre a cegueira, Blindness), Ζοζέ ντε Σούζα Σαραμάγκου (Saramago José)

Το “Περί τυφλότητας” (1995) είναι η ιστορία μιας ανεξήγητης μαζικής επιδημίας τύφλωσης που πλήττει σχεδόν όλους σε μια ανώνυμη πόλη και της κοινωνικής καταστροφής που ακολουθεί. Η ξαφνική εμφάνιση, η ανεξήγητη προέλευση και η φύση της τύφλωσης προκαλούν πανικό και διάλυση της κοινωνικής τάξης, κυριαρχούν δολοφονικές επιθέσεις, βία, εγκλεισμός, παρακμή, εξαχρείωση. Η κυβέρνηση επιχειρεί να περιορίσει τη μόλυνση και να διατηρήσει την τάξη μέσω ολοένα και πιο κατασταλτικών και άκαμπτων μέτρων. Το άγχος σχετικά με τη διαθεσιμότητα τροφίμων, που προκαλείται από παρατυπίες στην παράδοση, υπονομεύει την αλληλεγγύη. Η έλλειψη οργάνωσης εμποδίζει τους “εσώκλειστους” να διανείμουν με δίκαιο τρόπο τρόφιμα ή δουλειές. Οι στρατιώτες στους οποίους έχει ανατεθεί να φυλάξουν το άσυλο και να φροντίζουν για την ευημερία των “εσώκλειστων”, γίνονται ολοένα και πιο αντιπαθητικοί, καθώς ο ένας στρατιώτης μετά από τον άλλο μολύνονται. Ο στρατός αρνείται να επιτρέψει την διανομή βασικών φαρμάκων, έτσι μια απλή λοίμωξη μετατρέπεται σε θανάσιμη. Φοβούμενοι μια προσπάθεια εξόδου, οι στρατιώτες πυροβολούν εναντίον ενός πλήθους “εσώκλειστων” που περιμένουν την παράδοση τροφίμων. Η κατάσταση χειροτερεύει. Μια ένοπλη ομάδα αποκτά τον έλεγχο των παραδόσεων τροφίμων, και επιβάλλει στερήσεις και βιασμούς.

Αντιμέτωποι με την πείνα, οι “εσώκλειστοι” συγκρούονται μεταξύ τους, και, αντί να αναπτυχθεί αλληλεγγύη, καίνε το άσυλο, ανακαλύπτοντας εκ των υστέρων ότι ο στρατός το έχει εγκαταλείψει. Κυκλοφορούν στην πόλη και καταστρέφουν αντί να συνεργαστούν. Το μυθιστόρημα παρακολουθεί από την άλλη την πορεία μιας μικρής ομάδας χαρακτήρων που είναι μεταξύ των πρώτων που έχουν πληγεί. Επικεντρώνει στη «σύζυγο του γιατρού», στον γιατρό-σύζυγό της, σε αρκετούς από τους ασθενείς του και σε άλλους, που βρίσκονται μαζί τυχαία. Από μια ανεξήγητα καλή τύχη, η γυναίκα του γιατρού έχει ξεφύγει από την τύφλωση (στην αρχή το κρύβει). Μετά από μακρά και τραυματική καραντίνα σε ένα άσυλο, η ομάδα συγκεντρώνεται και λειτουργεί σαν μια οικογένεια, σε μια προσπάθεια να επιβιώσει. Αγωνίζεται να μη χάσει την ανθρωπιά της κατά την επιδημία που δοκιμάζει τα πάντα. Το τελικό μήνυμα είναι αισιόδοξο: Ο γιατρός, η σύζυγός του και η καινούργια “οικογένεια” τους τελικά μετατρέπουν το ιατρείο σε σπίτι τους και οργανώνουν σε νέα βάση τη ζωής τους, όταν η τύφλωση εξαφανίζεται από την πόλη ξαφνικά, όπως ξαφνικά και ανεξήγητα είχε εμφανιστεί…

– The Stand του Stephen King

Πρόκειται για μια νουβέλα επιστημονικής φαντασίας (1978) που αναφέρεται σε έναν υπερ-ιό γρίπης, που δημιουργείται σε ένα εργαστήριο γενετικής μηχανικής, με την ονομασία “Project Blue”. Ο ιός “Captain Tripps” διαφεύγει στο περιβάλλον από μια αμερικανική στρατιωτική βάση και προκαλείται πανδημία. Σκοτώνεται μέσα σε ένα μήνα σχεδόν το σύνολο του πληθυσμού της γης (το 99.4%). Οι ελάχιστοι επιζώντες οργανώνουν ένα νέο κοινωνικό σύστημα, με δύο αντίπαλα στρατόπεδα και εμπλέκονται σε συνεχείς συγκρούσεις.

Το 1990 ο Stephen King ξαναδουλεύει το βιβλίο, το συμπληρώνει και διορθώνει, το προσαρμόζει σε νέες πραγματικότητες, και το εκτυπώνει ως Complete and Uncut Edition.

Το βιβλίο έχει πουλήσει πάνω από 4.500.000 αντίτυπα. Πολλοί ανατρέχουν σε αυτό μετά το ξέσπασμα της επιδημίας του κοροναϊού. Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι εδώ, κάποιοι υποστηρίζουν “ότι ο SARS-CoV2 είναι ένας γενετικά τροποποιημένος ιός, όπως αυτός που περιγράφεται στο έργο The Stand”, που διέφυγε από στρατιωτικά εργαστήρια, κατ’ άλλους Αμερικάνικα ή κατ’ άλλους Κινέζικα. Ο συγγραφέας αναγκάζεται να καλέσει τους πολίτες, μέσω Twitter (έχει 5.800.000 ακόλουθους), να κατανοήσουν ότι ο ιός που προκαλεί την πανδημία “δεν είναι τόσο σοβαρός όσο ο ιός στο βιβλίο του” και τους προτρέπει να πάρουν όλες τις δικαιολογημένες προφυλάξεις” (“No, coronavirus is NOT like THE STAND. It’s not anywhere near as serious. It’s eminently survivable. Keep calm and take all reasonable precautions”).

– Fever 1793, της Laurie Halse Anderson

Η συγγραφέας ξεκίνησε να γράφει το βιβλίο της διαβάζοντας το 1993 ένα άρθρο σε μια τοπική εφημερίδα για τον “πυρετό”, την επιδημία του 1793 που κατέστρεψε την Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ δύο αιώνες πριν. Το βιβλίο ξεκινάει με περιγραφή του πρωινού ξυπνήματος ενός κοριτσιού που το στριφογυρίζει ένα κουνούπι. Σε λίγο βρίσκει ένα ψόφιο ποντίκι. Αργότερα μαθαίνει ότι “Η Polly το κορίτσι που σερβίριζε στο Cook Coffeehouse ψήνεται στον πυρετό, τρία τέταρτα αργότερα βγάζει μια κραυγή, και πεθαίνει στο κρεβάτι της. Δεν ξέρουν τι ήταν”.

Ο καμβάς του μυθιστορήματος είναι η Φιλαδέλφεια (ΗΠΑ) στα τέλη του καλοκαιριού του 1793. Οι δρόμοι της είναι γεμάτοι από κουνούπια και φήμες για έναν πυρετό που σκοτώνει. Κάτω στις αποβάθρες πολλοί είναι άρρωστοι. Οι θάνατοι αυξάνονται. Όμως η 14χρονη Mattie Cook δεν σκέφτεται τον “πυρετό”. Ονειρεύεται το πώς θα μεγαλώσει τη μικρή οικογενειακή επιχείρηση.

Όταν, όμως, ο πυρετός πλησιάζει την οικογένειά της ξεκινάει την δική της μάχη για να μείνει ζωντανή.

– FEVER, της Deon Meyer

Η Νοτιο-Αφρικάνα συγγραφέας αστυνομικών μυθιστορημάτων περιγράφει στο βιβλίο της (2016) με λεπτομέρειες μια εποχή κατά την οποία ένας αερομεταφερόμενος, γενετικά τροποποιημένος, ιός που σχετίζεται με το AIDS έχει εξοντώσει το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού του πλανήτη. Ο Nico Storm, ένα νέο παιδί Afrikaner, και ο οραματιστής πατέρας του Willem, που μόλις έχει επιζήσει από τα άγρια σκυλιά και τον “Πυρετό”, θέλουν να οικοδομήσουν μαζί με μια ετερόκλητη παρέα – Hennie Fly, Domingo, Pastor Nkosi – μια νέα, φωτισμένη κοινωνία, σε μια περιοχή που είναι προστατευμένη από τον θανατηφόρο ιό. Ο “πυρετός” κάνει τους επιζήσαντες να στρέφονται ο ένας εναντίον του άλλου για τις πρώτες ύλες. Οι επιζήσαντες δίνουν συνεχώς μάχες με μια δολοφονική ομάδα. Το βιβλίο είναι λίγο οικολογικό, λίγο θρίλερ, λίγο περιπέτεια και λίγο συναισθηματικό (ο Νico ερωτεύεται μια νέα που έχει επιβιώσει του “Πυρετού”, την Sofia Bergman). Το βιβλίο έχει κυκλοφορήσει, εκτός της Ν. Αφρικής, και στις ΗΠΑ, στον Καναδά και στη Γερμανία.

Severance, της Ling Ma

Η επιδημία Shen Fever που έχει πλήξει τον πλανήτη πιστεύεται ότι προέρχεται από το Shenzhen, της Κίνας, την παγκόσμια πρωτεύουσα κατασκευής ηλεκτρονικών ειδών. Το Severance (2018) εξελίσσεται στις ΗΠΑ, στην δεκαετία ΄2010, πριν και κατά την διάρκεια της πανδημίας. Πριν σκοτώσει τα θύματά της, η επιδημία τα κάνει να επαναλαμβάνουν υποχρεωτικά, χωρίς να το συνειδητοποιούν και μέχρι να πεθάνουν, ως ζόμπι, πράγματα που συνήθιζαν να κάνουν. Μερικοί άνθρωποι έχουν ανεξήγητα ανοσία και προσπαθούν να επιβιώσουν μέσα στην αργή “αποκάλυψη”.

Η Candace Chen είναι μια millennial που ζει απομονωμένη στον πύργο γραφείων στο Μανχάταν, μέσα στη ρουτίνα: την δουλειά της, βλέποντας ταινίες με το φίλο της, αποφεύγοντας να σκέφτεται τους πρόσφατα αποθανόντες Κινέζους μετανάστες γονείς της. Επομένως, μόλις και παρατηρεί την βιβλική επιδημία που σαρώνει τον κόσμο. Η Candace Chen είναι τελικά μία από τους τελευταίους επιζώντες στη Νέα Υόρκη. Όταν η υποδομή της πόλης αρχίζει να καταρρέει, καθιστώντας σχεδόν αδύνατη την είσοδο στο γραφείο, μένει στους δρόμους, περπατάει με μια φωτογραφική μηχανή, βγάζει φωτογραφίες και τις ανεβάζει σε ένα blog που δημιούργησε πριν από χρόνια, το NY Ghost. Με την ελπίδα ότι οι εικόνες της “πεθαμένης πόλης” θα ωθήσουν τους άλλους να συνεισφέρουν νοσταλγικά οράματα για τον τόπο που κάποτε θεωρούσαν σπίτι τους. Ακολουθεί μια μικρή ομάδα, με επικεφαλής τον πεινασμένο για εξουσία Bob, στην πορεία τους προς το Facility, όπου, όπως υπόσχεται ο Bob, θα έχουν όσα χρειάζονται για να ξεκινήσουν εκ νέου την κοινωνία. Αλλά η Candace κουβαλάει ένα μυστικό που γνωρίζει ότι ο Bob θα εκμεταλλευτεί. Η Severance θεωρήθηκε ως μια πολιτική σάτιρα, ένα πολιτικό – αλληγορικό σχόλιο για τη ρουτίνα και τις χαμένες ευκαιρίες, μια πρόκληση για να κάνουμε περισσότερα από ό,τι απλώς μας βοηθάνε να επιβιώνουμε.

Το θέμα των επιδημιών ως πηγή έμπνευσης σε κόμικς

 Το θέμα των επιδημιών και των ιών αποτελεί πηγή έμπνευσης και για μια σειρά ιστοριών κόμικς, όπως:

  

Το Crossed του Garth Ennis,

απεικονίζει έναν μετα-την-αποκάλυψη κόσμο στον οποίο ένας σωματικός ιός έχει καταστρέψει τον πολιτισμό. Οι φορείς του ιού αναπτύσσουν ένα χαρακτηριστικό εξάνθημα στα πρόσωπά τους και δρουν ανεμπόδιστα, βιάζουν, σκοτώνουν ή βασανίζουν τους λίγους επιζώντες μη-μολυσμένους ανθρώπους.

  

– Το The Last Man του Brian K. Vaughan και της Pia Guerra,

ασχολείται με τη ζωή του Yorick Brown και του πιθήκου του Ampersand, σε μια εποχή κατά την οποία μια επιδημία εξαφανίζει τις αρσενικές μορφές ζωής στη Γη, αφήνοντας ολόκληρο τον πλανήτη στην εξουσία των γυναικών.

– Το The Walking Dead, μια σειρά 32 comics (2003-2019), των Robert Kirkman, Tony Moore, και Charlie Adlard περιγράφει τη ζωή μιας ομάδας επιζώντων σε ένα περιβάλλον γενικευμένης καραντίνας μετά από μια πλήρη καταστροφή – αποκάλυψη που προκάλεσαν ζόμπι, που αφήνεται να υπονοείται ότι είναι θύματα ενός ιού. Τα επεισόδια μεταφέρθηκαν και στην τηλεόραση, στην ομώνυμη τηλεοπτική σειρά.

 

 

 

 

 

 

 

“Πρέπει να κοιτάξετε τη φύση και θα δείτε ότι η ζωή είναι απλή. Πρέπει να επιστρέψουμε εκεί που βρισκόμασταν. Στο σημείο που ακολουθήσαμε λάθος δρόμο. Πρέπει να επιστρέψουμε στις θεμελιώδεις αρχές της ζωής. Χωρίς να βρομίζουμε το νερό”…

Από τον μονόλογο του Ντομένικο, στο τέλος της ταινίας «Νοσταλγία» (1983) του Αντρέι Ταρκόφσκι

* Ο Νίκος Χρυσόγελος είναι πρώην ευρωβουλευτής των Πράσινων, πρόεδρος της ΔΕ της κοινωνικής συνεταιριστικής επιχείρησης “Άνεμος Ανανέωσης” και μέλος του ελληνικού Φόρουμ Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας www.seforum.gr

 

του Νίκου Χρυσόγελου

H πανδημία από τον κοροναϊό COVID-19 δεν ήταν κάτι μη αναμενόμενο, θα έπρεπε να είναι αναμενόμενος. Είναι αλήθεια ότι η παρουσία ασθενειών και επιδημιών έχει σημαδέψει την ανθρώπινη ιστορία. Διεθνείς οργανισμοί και επιστήμονες είχαν επισημάνει ότι το ερώτημα δεν ήταν αν θα συμβεί μια επιδημία που θα αποτελούσε παγκόσμια απειλή αλλά το πώς και που θα ξεκινούσε. Από την άλλη οι επιδημίες και οι ασθένειες συνδέονται άρρηκτα με κοινωνικο-οικονομικές και περιβαλλοντικές συνθήκες, δεν συμβαίνουν εν κενώ. Η δημόσια υγεία εξαρτιέται από ένα σύνολο παραμέτρων, δεν είναι αποσυνδεμένη από πολιτικές αλλά και πολλές άλλες επιλογές που γίνονται σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Σημαντικό ρόλο παίζουν και οι συνθήκες ζωές αλλά και η διατροφή.

Πριν από λίγα χρόνια ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εξέδωσε ένα εγχειρίδιο με συνοπτικές και ενημερωμένες γνώσεις σχετικά με 15 μολυσματικές ασθένειες που “έχουν τη δυνατότητα να γίνουν διεθνείς απειλές” και συμβουλές για το πώς οι κοινωνίες μπορούν να ανταποκριθούν σε κάθε μία από αυτές. Στην εισαγωγή αναφέρεται: “Ο 21ος αιώνας έχει ήδη σημαδευτεί από μεγάλες επιδημίες. Οι παλιές ασθένειες – η χολέρα, η πανούκλα και ο κίτρινος πυρετός – επέστρεψαν και εμφανίστηκαν νέες – SARS, πανδημία γρίπης, MERS, Ebola και Zika. Αυτές οι επιδημίες και ο αντίκτυπός τους στην παγκόσμια δημόσια υγεία έχουν πείσει τις κυβερνήσεις του κόσμου για την ανάγκη συλλογικής και συντονισμένης άμυνας έναντι των αναδυόμενων απειλών για τη δημόσια υγεία και επιτάχυναν την αναθεώρηση των International Health Regulations / Διεθνών Κανονισμών Υγείας (2005), που τέθηκαν σε ισχύ το 2007. Μια άλλη επιδημία του Έμπολα, μια άλλη επιδημία πανώλης ή μια νέα πανδημία γρίπης δεν είναι απλώς πιθανότητες, η απειλή είναι πραγματική. Είτε μεταδίδονται από κουνούπια, άλλα έντομα, μέσω επαφής με ζώα ή από άτομο σε άτομο, η μόνη σημαντική αβεβαιότητα είναι πότε και πού θα εμφανιστούν, ή μια νέα, αλλά εξίσου θανατηφόρα επιδημία. Όλες αυτές οι ασθένειες έχουν τη δυνατότητα να εξαπλωθούν διεθνώς τονίζοντας τη σημασία της άμεσης και συντονισμένης αντίδρασης”. Οι ασθένειες που καλύπτονται στο εγχειρίδιο (και επικεντρώνεται η προσοχή) είναι: ασθένεια του ιού Έμπολα, πυρετός Lassa, αιμορραγικός πυρετός της Κριμαίας-Κονγκό, κίτρινος πυρετός, Zika, chikungunya, γρίπη των πτηνών και άλλων ζωονοσογόνων γρίπης, εποχιακή γρίπη, πανδημία γρίπης, MERS, χολέρα, monkeypox, πανούκλα, λεπτοσπίρωση και μηνιγγιτιδοκοκκική μηνιγγίτιδα. Αν και αρχικά αναπτύχθηκε ως εργαλείο για αξιωματούχους της Π.Ο.Υ, στην πορεία, όμως, αντιμετωπίστηκε ως εργαλείο για ευρεία αναγνωσιμότητα, συμπεριλαμβανομένων των κοινοτήτων, κυβερνητικών αξιωματούχων, μη κρατικών φορέων και επαγγελματιών της δημόσιας υγείας – που πρέπει να ανταποκριθούν γρήγορα και αποτελεσματικά όταν εντοπιστεί ένα ξέσπασμα”.

Ας δούμε μια σύντομη ιστορία των επιδημιών όσο και διαστάσεις που ίσως δεν έχουμε συνειδητοποιήσει.

Τι είναι οι κοροναϊοί και ιδιαίτερα ο κοροναϊός SARS-Cov-2;

Ο κοροναϊός SARS-CoV-2 μπήκε απότομα στη ζωή μας από τον Δεκέμβριο 2019, αλλά οι κοροναϊοί αποτελούν μια μεγάλη οικογένεια ιών που κυκλοφορούν στα ζώα, τα 2/3 σε άγρια είδη. Όμως, μόνο μερικοί περνούν στο ανθρώπινο σώμα και προκαλούν ασθένειες που ποικίλουν, από άποψη σοβαρότητας. Στην πραγματικότητα μέχρι το 2003 θεωρούνταν σχετικά ακίνδυνοι. Ανησυχία προκλήθηκε για πρώτη φορά με την εμφάνιση του SARS-CoV, αυτή ενισχύθηκε το 2012 με τον MERS-CoV και τώρα κορυφώνεται με τον SARS-CoV-2. Οι τρεις εξαιρετικά παθογόνοι ιοί, ο SARS-CoV, ο MERS-CoV και ο SARS-CoV-2 προκαλούν σοβαρά αναπνευστικά προβλήματα στον άνθρωπο, ενώ οι τέσσερις άλλοι κοροναϊοί στον άνθρωπο (HCoV-NL63, HCoV-229E, HCoV-OC43 και HKU1) προκαλούν μόνο ήπιες αναπνευστικές ασθένειες του άνω αναπνευστικού συστήματος, αν και μερικοί από αυτούς μπορούν να προκαλέσουν σοβαρές λοιμώξεις σε βρέφη, μικρά παιδιά και ηλικιωμένα άτομα.

– Το Σοβαρό Οξύ Αναπνευστικό Σύνδρομο (Severe Acute Respiratory Syndrome – SARS-CoV). Πολλές έρευνες συνδέουν το πέρασμα του ιού αυτού στον άνθρωπο από άγρια ζώα, μάλλον από κάποιο είδος νυχτερίδας (horseshoe bats), στην οποία υπάρχει ένας ιός με ποσοστό ομοιότητας 88-92%, μάλλον μέσω της αγοράς άγριων ζώων και την κατανάλωσής τους ως εξωτικό φαγητό. Η επιδημία του SARS-CoV – η πρώτη τον 21ο αιώνα από άγνωστο μέχρι τότε κοροναϊό – εμφανίστηκε στην Καντώνα της Ν. Κίνας τον Νοέμβριο 2002 και το τελευταίο περιστατικό καταγράφηκε τον Ιούνιο 2003. Κάποια σποραδικό περιστατικά εμφανίστηκαν το 2003-2004 αλλά αποδόθηκαν σε άλλο στέλεχος του ιού αυτού. Σε αυτό το διάστημα καταγράφηκαν 8.098 περιπτώσεις σε 29 χώρες, από τις οποίες 774 είχαν θανατηφόρα κατάληξη. Το μέσο ποσοστό θνησιμότητας φτάνει το 9,6%, ενώ κυμαίνεται από 50%, μεταξύ των ατόμων ηλικίας άνω των 65 ετών, έως μικρότερο του 1% για άτομα μέχρι 25 χρόνων.

– Το Αναπνευστικό Σύνδρομο της Μέσης Ανατολής (Middle East Respiratory Syndrome – MERS-CoV), γνωστή και ως “γρίπη των καμηλών”, γιατί ανιχνεύεται στις δρομάδες καμήλες αλλά αυτές εμφανίζουν αντισώματα. Εντοπίστηκε πρώτη φορά στους ανθρώπους το 2012 (ασθενής στην Σ. Αραβία) – και προκάλεσε ανησυχία γιατί μόλις μερικά χρόνια πρίν, το 2003, είχε εμφανιστεί ο SARS-CoV. Υπάρχει, επίσης, σε νυχτερίδες στην Μ. Ανατολή και στη Αφρική. Δεν είναι γνωστό πώς πέρασε από τις καμήλες στον άνθρωπο. Ο ιός αυτό προκαλεί μόλυνση του αναπνευστικού συστήματος, με συμπτώματα από ήπια μέχρι πολύ σοβαρά, πυρετό, βήχα, προβλήματα στην αναπνοή. Μεταξύ αυτών που έχουν άλλα σοβαρά προβλήματα μπορεί να προκαλέσει και θάνατο. Από τον Σεπτέμβριο 2012 μέχρι τον Δεκέμβριο 2018 είχαν καταγραφεί 2266 περιπτώσεις μόλυνσης από τον MERS-CoV και 804 θάνατοι, σε 27 χώρες (θνησιμότητα 35,5% των καταγεγραμμένων περιπτώσεων), με τις περισσότερες περιπτώσεις μόλυνσης και θανάτων στη Σαουδική Αραβία (1888 και 730 αντιστοίχως).

– O κοροναϊός SARS-CoV-2 είναι ένα καινούριος στον άνθρωπο ιός που προκαλεί την ασθένεια του κοροναϊού 2019-2020 (COVID-19). Είναι η τρίτη μέσα στον 21ο αιώνα επιδημία από κοροναϊούς που προκαλούν βαριά μορφή πνευμονίας (προηγήθηκαν οι SARS-CoV, MERS-CoV). Οι τρεις αυτοί κοροναϊοί από ένα σύνολο 7 είναι οι πιο επικίνδυνοι για τον άνθρωπο. Ο νέος αυτός ιόςέχει μεγάλη μεταδοτικότητα και οδήγησε στην κήρυξη πανδημίας από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας στις 11 Μαρτίου 2020.

Ο SARS-CoV-2 διαφέρει από άλλους ιούς κυρίως ως προς την δυνατότητα του να μεταδίδεται γρήγορα κυρίως μέσω ανθρώπινης επαφής και γιαυτό απαιτεί τη λήψη μέτρων προφύλαξης και μη διάδοσης, ιδιαίτερα σε ευάλωτους ανθρώπους. Έχει χρόνο ζωής από μερικές ώρες (στον αέρα) μέχρι 1-3 μέρες σε αντικείμενα και υλικά. Στην πραγματικότητα αποτελείται από ένα αριθμό πρωτεϊνών που προστατεύονται από ένα περίβλημα λίπους. Ο ιός πλήττει κυρίως το αναπνευστικό σύστημα αλλά και την καρδιά και ίσως τον εγκέφαλο. Μπορεί να μην έχει εμφανή συμπτώματα (ασυμπτωματικοί) ή να προκαλεί ήπια συμπτώματα που μοιάζουν με αυτά του κρυολογήματος, κοινής γρίπης, μπορεί, όμως, να προκαλεί και ιδιαίτερα σοβαρά προβλήματα υγείας ή και θάνατο, κυρίως σε ηλικιωμένους και άτομα με άλλα προϋπάρχοντα σοβαρά προβλήματα υγείας (υποκείμενα νοσήματα), καθώς και καπνιστές. Προκαταρκτικά επιστημονικά δεδομένα από έρευνες στην Κίνα που βασίσθηκαν στη μόλυνση από τον κορονοιό στη επαρχία Wuhan έδειξαν ότι οι ασθενείς που είχαν σοβαρή μόλυνση ή που απεβίωσαν από τον κορονοιό ήταν κατά βάση μεγάλης ηλικίας (άνω των 80), ή και είχαν άλλες συν-νοσηρότητες όπως υπέρταση σε ποσοστό (30-50%), σακχαρώδη διαβήτη (20-25%), στεφανιαία νόσο (10- 20%) και διαταραχές πηκτικότητας του αίματος κυρίως (αυξημένα D-dimer). Επίσης ιδιαίτερα ευπαθείς είναι όσο έχουν καρκίνο, ιδιαίτερα του πνεύμονα.

Σύμφωνα με επεξεργασία των στοιχείων των 72.345 ατόμων που νόσησαν στην Κίνα: – το 81% των περιπτώσεων περιγράφηκε ως ήπια ασθένεια (δηλαδή όχι πνευμονία ή ήπια πνευμονία), – το 14% των περιπτώσεων ήταν σοβαρά (π.χ. δύσπνοια, αναπνευστική συχνότητα ≥30 / λεπτό, κορεσμός οξυγόνου στο αίμα ≤93%, μερική πίεση του αρτηριακού οξυγόνου προς κλάσμα της αναλογίας εισπνεόμενου οξυγόνου <300 και / ή διήθηση πνευμόνων> 50% εντός 24 έως 48 ώρες) και – το 5% ήταν σε κρίσιμη κατάσταση (π.χ. αναπνευστική ανεπάρκεια, σηπτικό σοκ και / ή δυσλειτουργία ή αποτυχία πολλαπλών οργάνων). Άλλες μελέτες δείχνουν ότι οι ασθενείς με πολλαπλές συννοσηρότητες είναι επιρρεπείς σε σοβαρή λοίμωξη και μπορεί επίσης να παρουσιάσουν οξεία νεφρική βλάβη και χαρακτηριστικά του ARDS. Μεταξύ 16 και 30 Ιανουαρίου 2020, ο αριθμός των ατόμων που μολύνθηκαν από έναν μεμονωμένο φορέα του ιού στην Κίνα ερευνητές ανέφεραν ότι μειώθηκε σε περίπου 1,05, ενώ τα δεδομένα από άλλες πόλεις που έχουν εφαρμόσει μέτρα lockdown υπολόγισαν περίπου 37% λιγότερες περιπτώσεις σε σύγκριση με πόλεις χωρίς έγκαιρα μέτρα. H εφαρμογή μέτρων ελέγχου μια εβδομάδα νωρίτερα θα μπορούσε να είχε αποτρέψει περίπου το 67% όλων των κινεζικών περιπτώσεων σύμφωνα με ένα μοντέλο προσομοίωσης από το Πανεπιστήμιο του Southampton του Ηνωμένου Βασιλείου.

Αν και οι δύο ιοί, SARS-CoV και SARS-CoV-2, μοιράζονται μια παρόμοια αλληλουχία αμινοξέων σε ποσοστό 76,5% και χρησιμοποιούν παρόμοιους υποδοχείς ως τρόπο εισόδου σε υγιή κύτταρα, λόγω διαφορών παραγόντων φαίνεται ότι ο SARS-CoV-2 έχει μεγαλύτερη πιθανότητα και ικανότητα να “γαντζωθεί” στα κύτταρα του ανώτερου αναπνευστικού συστήματος.

– HIV/AIDS

Ο λεντιϊός (lentivirus) των μακάκων έχει γίνει ο ιός του HIV/AIDS. Ο HIV είναι μέλος μιας ομάδας ιών που είναι γνωστοί ως ρετροϊοί. Η μόλυνση από τον ιό της ανθρώπινης ανοσοανεπάρκειας και το σύνδρομο επίκτητης ανοσολογικής ανεπάρκειας (HIV / AIDS) προκάλεσε το θάνατο εκατομμυρίων ανθρώπων, μέσω ανάπτυξης κοινών λοιμώξεων και όγκων που είναι σπάνιοι σε άτομα με κανονική ανοσολογική λειτουργία. Από την στιγμή που εντοπίστηκε το AIDS (αρχές της δεκαετίας ’80) μέχρι το 2018, η ασθένεια προκάλεσε περίπου 32 εκατομμύρια θανάτους παγκοσμίως. Όμως, το 2018 με τον ιό HIV ζούσαν περίπου 37,9 εκατομμύρια άνθρωποι – από τους οποίους τα 20.000.000 στην ανατολική και νότια Αφρική. Το HIV / AIDS αντιμετωπίζεται, επίσης, ως πανδημία. Κάπου 75.000.000 άνθρωποι προσβλήθηκαν από τον HIV από τον εντοπισμό του ιού (τέλη 1980) μέχρι σήμερα. Πρόσβαση σε φαρμακευτική αγωγή είχαν 21.000.00 έως 25.500.000 άνθρωποι. Η πρόληψη αλλά και η πρόσβαση σε θεραπευτική αγωγή σώζει πλέον εκατομμύρια ζωές:

– Σήμερα 62% των ενήλικων και 54% των παιδιών με τον HIV που λαμβάνουν αντιρετροϊκή θεραπεία (ART) σε όλη τη ζωής τους ζουν σε χώρες με χαμηλό ή μεσαίο εισόδημα. To 82% των εγκύων και των γυναικών που θηλάζουν λαμβάνουν θεραπεία ενώ έχουν μολυνθεί από τον HIV, κάτι που προστατεύει την υγεία τους και διασφαλίζει την αποτροπή του ιού στα μωρά. Παρόλα αυτά πολλά άτομα δεν έχουν ακόμα πρόσβαση τόσο σε έλεγχο HIV όσο και σε θεραπεία και φροντίδα. Σύμφωνα με τον Π.Ο.Υ. οι στόχοι που είχαν τεθεί για το 2020 δεν έχει επιτευχθεί. Το 2018 καταγράφηκαν 1.700.000 νέες μολύνσεις και έχασαν τη ζωή τους 770.000 άνθρωποι.

 

– Ιογενείς αιμορραγικοί πυρετοί (Viral hemorrhagic fevers)

Οι ιογενείς αιμορραγικοί πυρετοί όπως ο Ebola, ο πυρετός Lassa, ο πυρετός της Κοιλάδας Rift, η ασθένεια του ιού Marburg και ο Βολιβιανός αιμορραγικός πυρετός είναι εξαιρετικά μεταδοτικές και θανατηφόρες ασθένειες, με δυνατότητα, θεωρητικά, να μετατραπούν σε πανδημίες, αν και σήμερα φαίνεται ότι ότι είναι μικρή η πιθανότητα, λόγω του τρόπου μετάδοσης και του χρόνου ζωής τους. Ο σύντομος χρόνος μεταξύ ενός φορέα που γίνεται μολυσματικός και εμφάνισης των συμπτωμάτων επιτρέπει στους γιατρούς να απομονώσουν γρήγορα τους φορείς και να τους εμποδίσουν να μεταφέρουν το παθογόνο σε άλλα άτομα. Η εξέλιξη των ιών παρακολουθείται, όμως, γιατί θα μπορούσαν να εμφανιστούν γενετικές μεταλλάξεις, οι οποίες θα μπορούσαν να αυξήσουν τις δυνατότητές τους για πρόκληση γενικευμένης βλάβης.

Η νόσος του ιού Έμπολα (EVD), παλαιότερα γνωστή ως αιμορραγικός πυρετός του Έμπολα, είναι μια σοβαρή, συχνά θανατηφόρα ασθένεια που προσβάλλει τον άνθρωπο και άλλα είδη. Πρωτοεμφανίστηκε στον άνθρωπο το 1976 στην Κεντρική Αφρική, στο Ν. Σουδάν, σε χωριό κοντά σε τροπικό δάσος. Ο ιός μεταδίδεται σε άτομα από άγρια ζώα (όπως ένα είδος νυχτερίδας, porcupines, χιμπατζήδες, γορίλες, πιθήκους, αντιλόπες του δάσους κ.ά.) άρρωστα ή νεκρά στο τροπικό δάσος. Στη συνέχεια εξαπλώνεται μέσω ανθρώπινων επαφών στον ανθρώπινο πληθυσμό, μέσω άμεσης επαφής με αίμα, εκκρίσεις, όργανα ή άλλα σωματικά υγρά μολυσμένων ατόμων, και από επιφάνειες και υλικά (π.χ. κλινοσκεπάσματα, ρούχα) μολυσμένα με αυτά τα υγρά. Το μέσο ποσοστό θνησιμότητας περιστατικών Έμπολα είναι περίπου 50%. Τα ποσοστά θνησιμότητας περιστατικών κυμαίνονταν από 25% έως 90% σε προηγούμενα κρούσματα.

Η επιδημία του 2014–2016 στη Δυτική Αφρική ήταν η μεγαλύτερη και πιο περίπλοκη εστία του Έμπολα από τότε που ο ιός ανακαλύφθηκε. Υπήρχαν περισσότερες περιπτώσεις και θάνατοι σε αυτό το ξέσπασμα από ό, σε όλες τις άλλες εκδηλώσεις της πανδημίας μαζί. Εξαπλώθηκε, επίσης, μεταξύ χωρών, ξεκινώντας από τη Γουινέα και μετά διασχίζοντας τα σύνορα στη Σιέρα Λεόνε και τη Λιβερία. Την περίοδο αυτή καταγράφηκαν 14.124 περιπτώσεις στην Σιέρα Λεόνε, με θανατηφόρα κατάληξη για 3.956 (ποσοστό θνησιμότητας 28%), 10.675 στη Λιβερία, με θανατηφόρα κατάληξη για 4809 (θνησιμότητα 45%), και στη Γουινέα 3.811 και 2543 (θνησιμότητα 67%). O Έμπολα έχει αφήσει πίσω του μερικές χιλιάδες νεκρούς και πολλές χιλιάδες ορφανά παιδιά.

– Γαστρεντερίτιδα

Το 2015, η γαστρεντερίτιδα από τον ροταϊό ήταν η αιτία θανάτου 118.000 έως 183.000 παιδιών κάτω των 5 χρόνων. Αν και το 95% των παιδιών περνάει ένα τουλάχιστον επεισόδιο μέχρι την ηλικία αυτή, τα παιδιά που πεθαίνουν δεν έχουν συνήθως πρόσβαση σε καθαρό νερό, αποχέτευση, και υπηρεσίες υγείας και αυτός είναι ο βασικός λόγος που πεθαίνουν. Οι συνθήκες ζωής είναι, επίσης, η κύρια αιτία θανάτου ετησίως 228.000 έως 532.000 παιδιών κάτω των 5 χρόνων από πνευμονιοκοκκική πνευμονία, που προκαλείται από πνευμονόκοκκος.

– Ιοί Flaviviridae

Προκαλούν ασθένειες όπως ο δάγκειος πυρετός, ο κίτρινος πυρετός, η ιαπωνική εγκεφαλίτιδα, οι ιοί του Δυτικού Νείλου, ο Zika (ZIKV).

Ο κίτρινος πυρετός είναι σήμερα ενδημική νόσος και έχει θεωρηθεί σοβαρή απειλή για την δημόσια υγεία σε 34 χώρες στην Αφρική και στην Κεντρική και Νότια Αμερική. Η Αφρική συγκεντρώνει τις περισσότερες περιπτώσεις, ετησίως 170.000 σοβαρά νοσούντες από κίτρινο πυρετό και 60.000 θανάτους.

Ο ιός Zikaεμφανίστηκε το 2015-2016 με 1.500.000 καταγεγραμμένες περιπτώσεις μόλυνσης σε πολλές από τις χώρες της αμερικάνικης ηπείρου. Ο ιός, που διαδίδεται από κουνούπια, απομονώθηκε για πρώτη φορά στο δάσος Ziika της Ουγκάντα (1947). Την δεκαετία του 1950, περιορίζονταν σε μια στενή ζώνη του Ισημερινού από την Αφρική προς την Ασία. Από το 2007 έως το 2016, ο ιός εξαπλώθηκε προς την Αμερική, οδηγώντας στην επιδημία του 2015-2016. Ο ΠΟΥ προειδοποίησε ότι αν δεν ελεγχθεί η εξάπλωση του Ζika μπορεί να μετατραπεί σε πανδημία.

Σύντομη παρουσίαση μερικών από τις πιο σοβαρές επιδημίες που εμφανίστηκαν στην ανθρώπινη ιστορία

Ακόμα και μεγαλύτερης έκτασης και πιο σοβαρές επιδημίες και πανδημίες σε σύγκριση με την πανδημία του κοροναϊού COVID-19 έχουν συμβεί πολλές φορές στο παρελθόν.

Οι διαφορετικές μορφές των ιών των γρίπης

Το κοινό κρυολόγημα, η γρίπη, που προκαλείται από μόλυνση από ιό του ανώτερου αναπνευστικού συστήματος, επηρεάζει τη μύτη, το λαιμό, το λάρυγγα και μπορεί να προκαλέσει πονοκέφαλο, δύσπνοια, ενώ σε άτομα με υποκείμενα προβλήματα υγείας μπορεί να προκαλέσει πνευμονία ή και να οδηγήσει σε μοιραία κατάληξη. Η ασθένεια μπορεί να εμφανιστεί πολύ γρήγορα, 2-3 μέρες από την έκθεση στον ιό. Σύμφωνα με τον ΠΟΥ “σε έναν κόσμο που συνδέεται, η επόμενη πανδημία γρίπης δεν είναι αν, αλλά πότε θα συμβεί”. Στην Global Influenza Strategy 2019-2030 προειδοποιούσε ότι σύμφωνα με πολλούς ειδικούς “μια τέτοια πανδημία γρίπης θα είναι το πιο καταστροφικό υγειονομικό πρόβλημα με συνέπειες που πάνε πολύ πέρα από την υγεία”. Όμως ο ιός της κοινής γρίπης Influenza είναι πολύ διαφορετικός από τον SARS-CoV2, που προκαλεί την πανδημία COVID-19. Ο νέος κοροναϊός SARS-CoV2 δεν ξέρουμε πώς συμπεριφέρεται γιατί πέρασε στον ανθρώπινο οργανισμό πρόσφατα. O ιός της γρίπης, όμως, είναι γύρω μας εδώ και πάνω από 2-2.500 χρόνια, ενώ αναφορές υπάρχουν και από τον Ιπποκράτη. Από το 1404 μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα έχουν καταγραφεί 31 επιδημίες γρίπης , περιλαμβανομένων 8 μεγάλης κλίμακας πανδημίες.

Τον 20ο αιώνα εμφανίστηκαν 3 μεγάλες επιδημίες, με πιο θανατηφόρα αυτή του 1918-1920 (“ισπανική γρίπη”). Υπάρχουν σήμερα 4 γνωστοί τύποι influenza: A, B, C και D και πολλοί υποτύποι. Έχουν αναπτυχθεί εμβόλια, ενώ έχει αναπτυχθεί σε κάποιο βαθμό ανοσία τουλάχιστον για τις πιο ακίνδυνες μορφές. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας η γρίπη “είναι μια σοβαρή παγκόσμια υγειονομική απειλή και έχει επιπτώσεις σε όλες τις χώρες”: κάθε χρόνο πάνω από 1 δις άτομα προσβάλλονται από γρίπη, από αυτές κάπου 3-5.000.000 είναι σοβαρές περιπτώσεις, ενώ οι σχετιζόμενοι με αναπνευστικά ζητήματα θάνατοι από γρίπη υπολογίζονται σε 290.000-650.000 σε παγκόσμιο επίπεδο. Εκτιμάται ότι η θνησιμότητα από την κοινή γρίπη είναι κοντά στο 0.1%. Στην Ευρώπη πεθαίνουν κάθε χρόνο περίπου 60.000 άτομα από τον ιό της γρίπης. Στις ΗΠΑ ασθενεί το 5–20% του πληθυσμού, περίπου 200.000 χρειάζονται νοσοκομειακή περίθαλψη, πεθαίνουν 36.0000 άτομα κάθε χρόνο.

Ένα επικίνδυνο, επίσης, στέλεχος παθογόνου κοροναϊού είναι αυτό του Η5Ν1 (που προκαλεί την γρίπη των πτηνών), υποκατηγορία του ιού γρίπης τύπου Α. Υπάρχουν πολλοί τύπου παρόμοιων ιών που περιγράφονται με συνδυασμό γραμμάτων Η και Ν με αριθμούς δίπλα τους (από H1 μέχρι H18) και (από N1 μέχρι N11) που υποδηλώνουν διαφορετικά υποστελέχη αυτής της κατηγορίας ιών γρίπης τύπου Α, όπως ο Η7Ν9 που για πρώτη φορά εντοπίστηκε σε ανθρώπους ή άλλα άτομα το 2013 στην Κίνα. Από τότε έχουν παρατηρηθεί μολύνσεις και σε πτηνά και σε ανθρώπους. Η ασθένεια προκαλεί σοβαρή ανησυχία αφού στις περισσότερες περιπτώσεις οι άνθρωποι που έχουν επιμολυνθεί ασθενούν βαρέως. Οι περισσότεροι ασθενείς είχαν έρθει σε επαφή με πουλερικά ή με πιθανόν μολυσμένα περιβάλλοντα, ειδικά σε αγορές που πουλάνε ζωντανά ζώα. Ο ιός δεν φαίνεται να μεταφέρεται – τουλάχιστον προς το παρόν – από άνθρωπο σε άνθρωπο μια και μέχρι τώρα μετάδοση από άνθρωπο σε άνθρωπο δεν έχει αναφερθεί.

Κάποιοι από αυτούς τους ιούς υπάρχουν μόνο σε πληθυσμούς πουλιών (enzootic), ειδικά στην Ν.Α. Ασία, ενώ μια εξέλιξή του είναι ιός που επηρεάζει πολλά είδη ζώων (epizootic ή panzootic) και έχει προκαλέσει το θάνατο δεκάδων εκατομμυρίων πουλιών ή προβλήματα στο πέταγμα εκατοντάδων εκατομμυρίων πουλιών. Στις 13 Νοεμβρίου 2009 ο ΠΟΥ διακήρυξε ότι “στις 8/11/2009 σε παγκόσμιο επίπεδο 206 χώρες, περιοχές και κοινότητας είχαν αναφέρει 503.636 επιβεβαιωμένες περιπτώσεις της πανδεμικής γρίπης τύπου Η1Ν1 που είχαν οδηγήσει σε 6.250 θανάτους”.

– Ισπανική γρίπη 1918 -1920

Σε ένα άλλο περιβάλλον και μια άλλη εποχή η λεγόμενη “ισπανική γρίπη” (ονομάστηκε έτσι επειδή οι πρώτες αναφορές για την πανδημία προήλθαν από τον τύπο της Ισπανίας, η οποία δεν συμμετείχε στον πόλεμο, όταν ο τύπος των εμπόλεμων χωρών λογοκρίνονταν) εξόντωσε 21.640.000 ανθρώπους ή – κατά άλλες εκτιμήσεις – μέχρι και 50-100.000.000 ανθρώπους. Η ασθένεια εκδηλώθηκε το 1918 μέσα στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα πρώτα κρούσματα εκδηλώθηκαν στη Γαλλία, τον Απρίλιο του 1918, ανάμεσα στα βρετανικά στρατεύματα που στάθμευαν στη Ρουέν και στο Βιμερέ και η ασθένεια μεταδόθηκε μέσω των στρατευμάτων που μετακινούνταν από την μία περιοχή στην άλλη. Τον Μάιο επεκτάθηκε σε όλη τη Γαλλία, την Ιταλία, τη Μεγάλη Βρετανία (220.000 θάνατοι) και τις Ηνωμένες Πολιτείες (550.000 θάνατοι). Στη Γερμανία, εισήλθε με τους αιχμαλώτους που είχε συλλάβει και προκάλεσε 160.000 θύματα. Τον Ιούνιο η πανδημία έφτασε στις Ινδίες (5.000.000 θάνατοι), τον Ιούλιο στη Νέα Ζηλανδία και τον Αύγουστο στη Νότιο Αφρική. Στην Ιαπωνία είχε 250.000 θύματα. Φαίνεται ότι και αυτός ο ιός προήλθε από την Άπω Ανατολή, μεταπήδησε από τα πτηνά στον άνθρωπο και στη συνέχεια άρχισε να μεταδίδεται μεταξύ των των ανθρώπων. Σύμφωνα με τις περιγραφές της εποχής “ο θάνατος επερχόταν από οξύ φλεγμονώδες πνευμονικό οίδημα, αιμορραγική πνευμονίτιδα ή πνευμονία με οξύ αιμορραγικό οίδημα”. Δεν έχει, πάντως, μελετηθεί σοβαρά κατά πόσο και σε τι έκταση συνέβαλε ο πόλεμος και η χρήση χημικών όπλων στα πεδία μαχών στη σοβαρότητα των επιπτώσεων του συγκεκριμένου στελέχους της γρίπης.

– Πανώλη, Μαύρη Πανώλη του Μεσαίωνα (“Μαύρος Θάνατος” / Black Death, Great Bubonic Plague, The Plague) και Βουβωνική πανώλη

Οι τρομακτικές συνέπειες της “μαύρης πανώλης του Μεσαίωνα” (αιμορραγική) αποτυπώθηκαν σε πολλά έργα, μεταξύ άλλων και σε λογοτεχνικά (για παράδειγμα το “Δεκαήμερο, του Βοκάκιου”) και εικαστικά. Σήμερα θεωρείται ότι η συγκεκριμένη, η κορύφωση της οποίας ήταν μεταξύ 1347-1351, ήταν το δεύτερο κύμα πανώλης. Προκλήθηκε από ένα βακτήριο, το Yersinia pestis, που υπάρχει κυρίως στα ποντίκια. Υποστηρίζεται ότι ξεκίνησε από την Κίνα και διαδόθηκε σε άλλες περιοχές μέσω των δρόμων του μεταξιού ή πλοίων. Η εξάπλωση της επιδημίας είχε ως αποτέλεσμα 75-125.000.000 νεκρούς. Χάθηκε ο μισός πληθυσμό της Ασίας και το ένα τρίτο του πληθυσμού της Ευρώπης, όταν ο συνολικός πληθυσμός του πλανήτη ανέρχονταν τότε σε μόλις 450.000.000. Είναι η πιο γνωστή από 3 τουλάχιστον κύματα πανώλης.

Το πρώτο κύμα πανώλης (μάλλον βουβωνική) εμφανίστηκε τον από το 542 έως το 747-748, (η “πανώλη του Ιουστιανού / the Plague of Justinian”) που σύμφωνα με ιστορικούς της εποχής εξόντωσε το 40% του πληθυσμού της Κωνσταντινούπολης, ενώ επεκτάθηκε σε όλη την Ευρώπη και έπληξε πολλά λιμάνια της Μεσογείου λόγω των πλοίων που την μετέφεραν. Συνολικά, εκτιμάται ότι εξόντωσε 20-100.000.000 ανθρώπους, στην Ευρώπη, το 50% του πληθυσμού της τότε, μέχρι το 750 μ.Χ οπότε εξαφανίστηκε. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι επηρέασε και την εξέλιξη της ιστορίας. Σύμφωνα με ιστορικούς της εποχής, όπως ο Προκόπιος, αλλά και μετέπειτα έρευνες, περιγράφουν ότι το 537-538 συνέβησαν ακραία καιρικά φαινόμενα (βραχυπρόθεσμη ψύξη κ.ά.) που φαίνεται ότι οδήγησαν σε μεγάλες καταστροφές και λιμούς. Μια από τις υποθέσεις που γίνονται είναι ότι η απότομη πτώση της θερμοκρασίας ώθησε ποντίκια φορείς της πανώλης να μεταναστεύουν από περιοχές της Ανατολικής Αφρικής στις εκβολές του Νείλου γύρω στο 540 μ.Χ. και από εκεί στην Κωνσταντινούπολη. Άλλοι ερευνητές προτείνουν όμως εναλλακτικά σενάρια

Το 3ο κύμα πανώλης εμφανίστηκε σε “δόσεις” από το 1360 έως τις αρχές του 19ου αιώνα. Στην Αγγλία (1360-1363) εξόντωσε το 20% του πληθυσμού του Λονδίνου, ενώ το 1369 ένα επιπλέον 10-15%. Το 16ο αιώνα εμφανίστηκε σε περιοχές της Ισπανίας και των Καναρίων με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους πάνω από 150.000 άνθρωποι. Τον 17ο αιώνα κύματα “μεγάλης πανώλης” έπληξαν τη Σεβίλλη (1647-1652) και την Ισπανία με αποτέλεσμα να χαθούν 500.000 άνθρωποι, το 8% του τότε πληθυσμού της Ισπανίας. Στο Λονδίνο η νέα επιδημία πανώλης (1665-1666) σκότωνε πάνω από 6.000 άτομα την εβδομάδα. Στην διάρκεια του 17ου αιώνα, η Γαλλία είδε να πεθαίνουν 2.000.000 άτομα, οι 750.000 από αυτούς μέσα σε 4 χρόνια (1628-1632).

Επίσης, πολύνεκρη ήταν η εμφάνιση της πανώλης στη Νάπολη (1656), στην Μάλτα (1675-1676), στη Βιέννη (1679), στην Μασσαλία (1720-1722), στην Α. Ευρώπη (1738), στην Περσία (1772). Στη Ρωσία (1770-1772) το μεγάλο κύμα πανώλης που ξεκίνησε από τα πεδία μαζών του Ρωσο-Τουρκικού πολέμου εξόντωσε 50-100.000 ανθρώπους στην Μόσχα (το 1/3 έως 1/6 του πληθυσμού της). Από τον 19ο αιώνα έχει εμφανιστεί σποραδικά μόνο εκτός Ευρώπης, στην Αίγυπτο ή στην Μ. Ανατολή, ενώ σοβαρή επιδημία πανώλης εμφανίστηκε στην Γιουνάν της Κίνας στα μέσα του 19ου αιώνα, που εξαπλώθηκε στην Ινδία, την Αυστραλία, την Αμερική και την Ν. Αφρική, οπότε μεταφέρθηκε και στα τρωκτικά αυτών των περιοχών. Σήμερα καταγράφονται μερικές χιλιάδες κρούσματα (2188 το 2003) στην Αφρική.

    

– Λέπρα

Προσβάλλει μόνο τον άνθρωπο αν και προέρχεται από ένα βακτήριο (mycobacterium leprae) που υπάρχει στα νεροβούβαλα. Αν και ήταν διαδεδομένη σε κάποιες περιοχές, στην Ευρώπη μεταδόθηκε κατά τον 11ο αιώνα. Οδήγησε σε μαζική απομόνωση πληθυσμών και στιγματισμό, ο οποίος έχει περάσει ακόμα και στην σύγχρονη στην γλώσσα “τον αποφεύγουν σαν λεπρό”, αν και σήμερα γνωρίζουμε ότι το 95% του πληθυσμού έχει φυσική ανοσία και η ασθένεια δεν μεταδίδεται τόσο εύκολα ακόμα και μέσα στην ίδια οικογένεια. Μάλιστα σε ορισμένες χώρες τον 12ο αιώνα υιοθετήθηκαν κανόνες που προέβλεπαν τη θανάτωση των λεπρών (σύμφωνα με απόφαση της Γ’ Συνόδου του Λατερανού” της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, το 1179, στον Καθεδρικό Ναό της Ρώμης υπό τον Πάπα Αλέξανδρο Γ’, με 302 συμμετέχοντες επισκόπους). Ο λεπρός οδηγούνταν σε έναν ανοικτό λάκκο, ένας παπάς διάβαζε τη νεκρώσιμη ακολουθία και στην συνέχεια θάβονταν ζωντανός. Η Ιερά Εξέταση τους βασάνιζε, απαγορεύονταν να κυκλοφορούν στο δρόμο, ενώ αποκλείονταν από κάθε κοινωνική εκδήλωση, ακόμα και ταφή σε νεκροταφείο. Σε άλλες περιοχές απομονώνονταν ή έπρεπε να φοράνε κουδούνια για να προειδοποιούν τον κόσμο να απομακρύνεται έγκαιρα από κοντά τους. Στην Ελλάδα, μεταφέρονταν στην Σπιναλόγκα, “το νησί των λεπρών” (1903-1957). Παρόλο ότι σήμερα τα κρούσματα έχουν εξαλειφθεί σε πολλές περιοχές του κόσμου και υπάρχει κατάλληλη θεραπεία, η λέπρα (η “νόσος του Χάνσεν” που ανακάλυψε τη θεραπεία της”) εξακολουθεί να ταλαιπωρεί χιλιάδες ανθρώπους στη Νοτιο-ανατολική Ασία και κυρίως την Ινδία, την Αφρική και τη Λατινική Αμερική: 763.000 άνθρωποι νόσησαν το 2001, ενώ το 2005 ο αριθμός τους μειώθηκε, αλλά ακόμα ο αριθμός τους είναι σημαντικός (κάπου 300.000).

– Τύφος

Είναι ένα σύνολο μολυσματικών ασθενειών που κυρίως εμφανίστηκε μεταξύ των στρατευμάτων σε πολέμους, σε πλοία και φυλακές, γι’ αυτό ονομάστηκε και “πυρετός των στρατοπέδων” /”camp fever” ή “πυρετός των πλοίων” /”ship fever”. Στον Αγγλικό Εμφύλιο Πόλεμο (1642–1651), στον Τριακονταετή πόλεμο (1618 – 1648), στους Ναπολεόντειους πολέμους (1803–1815), στον Αμερικάνικο Εμφύλιο καθώς και στον Α’ Παγκόσμιο και στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι πρώτες μεγάλες απώλειες ήταν μεταξύ των ισπανικών στρατευμάτων στην Γρανάδα το 1489 που μάχονταν εναντίον των Αράβων (20.000 θάνατοι από τύφο). Έπαιξε ρόλο και σε ποσοστό θανάτων στην διάρκεια του Μεγάλου Λιμού της Ιρλανδίας / An Drochsaol (1846-1849), είχε όμως εμφανιστεί και το 1816-1819 και τη δεκαετία του 1830. Στη Β. Αμερική σκότωσε 20.000 άτομα το 1847, κυρίως Ιρλανδούς μετανάστες που ζούσαν σε κακές συνθήκες μέσα στα πλοία που τους μετέφεραν από την Ιρλανδία στη Β. Αμερική, στην προσπάθειά τους να ξεφύγουν από τον Μεγάλο Λιμό στη χώρα τους. Τα πλοία αυτά ήταν κατάμεστα από μετανάστες που είχαν στην διάθεσή τους ελάχιστο φαγητό και νερό και πολλοί πέθαιναν στην διάρκεια του ταξιδιού διασχίζοντας τον Ατλαντικό ή/και μετέφεραν την ασθένεια πρώτα στον Καναδά και από εκεί στις ΗΠΑ. Πολλές επιδημίες ξέσπασαν σε διάφορες περιοχές στις ΗΠΑ το 1837, το 1865 και το 1873.

Ο τύφος επηρέασε τις πολεμικές εξελίξεις σε πολλές περιπτώσεις: το 1528 τα γαλλικά στρατεύματα αποδεκατίστηκαν στην Ιταλία (18.000 θάνατοι) από τον τύφο, ενώ το 1542 πάνω από 30.000 στρατιώτες πέθαναν από τύφο στην διάρκεια των πολέμων στα Βαλκάνια ενάντια στους Οθωμανούς. Στον τριακονταετή πόλεμο (1618-1648) πάνω από 8.000.000 Γερμανοί στρατιώτες πέθαναν από τύφο και βουβωνική πανώλη. Φαίνεται ότι ο τύφος εξόντωσε σε μεγάλο ποσοστό τον μεγάλο στρατό του Ναπολέοντα κατά την εκστρατεία του στη Ρωσία το 1812. Από τον στρατό των 500.000 που συγκρότησε το 1813, οι 219.000 φαίνεται ότι πέθαναν από τύφο. Από το 1500 έως το 1914 πέθαναν περισσότεροι στρατιώτες από τύφο παρά από πολεμικές μάχες. Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο πέθαναν από τύφο 150.000 στρατιώτες στα Βαλκάνια. Από το 1918 μέχρι το 1922 πέθαναν περίπου 3.000.000 Ρώσοι από τύφο. Πολλοί Ρώσοι στρατιώτες κρατούμενοι σε στρατόπεδα των Ναζί πέθαναν, επίσης, από τύφο.

 Ρωσία, τύφος, 1892

– Φυματίωση

Προκαλείται από το βακτηρίδιο Mycobacterium tuberculosis. Οι άσχημες συνθήκες ζωής, η κακή διατροφή, η υπερβολική κούραση παίζουν σημαντικό ρόλο στην ασθένεια. Η φυματίωση υπήρχε πάνω από 9.000 χρόνια αλλά μόνο στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα έγινε μια ασθένεια που σκότωνε μαζικά. Στις βιομηχανικές χώρες εξαιτίας του μεγάλου πλήθους ανθρώπων και της κακής υγιεινής στα αστικά και βιομηχανικά κέντρα προκλήθηκε μαζική διάδοση της ασθένειας μεταξύ των εργαζόμενων τάξεων. Η φυματίωση σκότωνε έναν στους πέντε Ευρωπαίους τον 19ο αιώνα. Εκτιμάται ότι 4.000.000 άνθρωποι πέθαναν στην Αγγλία και την Ουαλία μεταξύ 1851 και 1910, από τους οποίους 3/4 από φυματίωση των πνευμόνων. Η αρρώστια αυτή ήταν κάποτε η κύρια αιτία θανάτου στις ΗΠΑ. Σήμερα αντιμετωπίζεται αποτελεσματικά με αντιβιοτικά. Η φυματίωση προσβάλει κυρίως τους πνεύμονες αλλά και τα νεφρά, τη σπονδυλική στήλη και τον εγκέφαλο. Μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, το ένα τρίτο του παγκόσμιου πληθυσμού έχει προσβληθεί ή μπορεί να προσβληθεί από βακτηρίδια φυματίωσης. Παγκοσμίως, 8.000.000 άνθρωποι αναπτύσσουν ενεργό φυματίωση και σχεδόν 2 εκατομμύρια πεθαίνουν κάθε χρόνο.

Μάλιστα η φυματίωση επηρέασε σε σημαντικό βαθμό την τέχνη όχι μόνο την υγεία και τη ζωή των καλλιτεχνών, αλλά και τα (ζωγραφικά) θέματά τους τον 19ο και 20ο αιώνα, τα μοντέλα είναι συχνά μορφές της φυματίωσης, ενώ και το κίνημα του ρομαντισμού στην ποίηση συνδέθηκε με τις μεγάλες επιπτώσεις της φυματίωσης. Τα χλωμά, αδύνατα σώματα και πρόσωπα φαίνεται να αποτέλεσαν και πρότυπα την εποχή εκείνη που επηρέασε και την τέχνη, ιδιαίτερα τη ζωγραφική, την ποίηση (Λόρδος Βύρων, Edgar Alan Poe, John Keats κ.ά.) και τη λογοτεχνία (π.χ Αλέξανδρος Δουμάς, “Η κυρία με τις Καμέλιες”, Thomas Mann “The Magic Mountain”), τη μουσική αλλά και τα ερωτικά πρότυπα.

The Convalescent

Η ασθενής με φυματίωση, αδύνατη, θλιμμένη, χωρίς δύναμη, κάθεται στο κρεβάτι της για μεγάλο χρονικό διάστημα

Ferdinand Hodler (1853-1918) Oil on canvas.

To the Convalescent Woman (Triptych), 1912–13

Erich Heckel

 

 

 

 

 

 

 

The Sick Child, 1885–86,

του Edvard Munch

έργο επηρεασμένο από τη φυματίωσης της αδελφής του ζωγράφου Sophie

 

 

 

 

 

 

– Μαλάρια

Μεταδίδεται από μολυσμένα κουνούπια που ενδημούν σε βρώμικα νερά. Το 2018 εκτιμάται ότι υπήρχαν 228.000.000 περιπτώσεις ανθρώπων με μαλάρια παγκοσμίως και 405.000 θάνατοι από την αρρώστια. Τα παιδιά ηλικίας κάτω των 5 χρόνων είναι πιο ευάλωτα απέναντι στην ασθένεια, ενώ αποτελούν το 67% (272.000) των ατόμων που χάνουν τη μάχη με την ασθένεια. Εκτεθειμένοι στην μαλάρια είναι επίσης – αν βρεθούν σε άσχημες συνθήκες διαβίωσης – είναι, επίσης, οι έγκυες, ασθενείς HIV/AIDS, πρόσφυγες και μετακινούμενοι πληθυσμοί καθώς και ταξιδιώτες. Η Αφρική είναι η ήπειρος που υποφέρει δυσανάλογα από τη μαλάρια, αφού το 93% των ασθενών βρίσκονταν σε κάποια αφρικανική χώρα, ενώ το 94% των θανάτων αφορούσε Αφρικανούς. Οι μισές περιπτώσεις είναι σε 6 χώρες της Αφρικής: Νιγηρία (25%), Δημοκρατία του Κογκό (12%), Ουγκάντα (5%), Ακτή Ελεφαντοστού, Μοζαμβίκη και Νίγηρας από 4% κάθε μία. Η μαλάρια ήταν κάποτε κοινή ασθένεια στην Ευρώπη και στη Β. Αμερική αλλά σήμερα έχει εξαφανιστεί. Υπολογίζεται ότι θα αρκούσε η βελτίωση των συνθηκών ζωής και της κατάστασης του περιβάλλοντος καθώς και η πρόσβαση σε θεραπευτική αγωγή για να ελαχιστοποιηθούν οι θάνατοι από μαλάρια. Το 2018 διατέθηκαν για τον έλεγχο και περιορισμό της ασθένειας 2.7 δις το 2018. Στις ΗΠΑ τα 1000-1300 περιστατικά που καταγράφονται είναι κυρίως μεταξύ τουριστών και μεταναστών από περιοχές με υψηλά ποσοστά κινδύνου μόλυνσης. Ορισμένοι ιστορικοί θεωρούν ότι η μαλάρια και άλλες επιδημίες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εξασθένηση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

– Χολέρα

Η χολέρα φάνηκε να διαδέχεται τις μεγάλες επιδημίες πανώλης. Αν και χαρακτηρίστηκε ως πανδημία το 2010, σπάνια εμφανίζεται στον αναπτυγμένο κόσμο, κυρίως εμφανίζεται από καιρό σε καιρό στην Ν. Α. Ασία και στην Αφρική. Προκαλείται από ένα βακτήριο που μεταφέρεται μέσα από μολυσμένο νερό και τρόφιμα, αποτέλεσμα συνήθως φτώχειας ή πολέμου κι έλλειψης συστημάτων καθαρού νερού και ασφαλούς τροφής. Επηρεάζει κάθε χρόνο 1.3– 4.000.000 ανθρώπους παγκοσμίως και οδηγεί στο θάνατο 21.800 έως 140.000 ανθρώπους. Έχει πρωτο-αναφερθεί επιδημία χολέρας στην Ινδία τον 5ο αιώνα π.Χ. Η Ασιατική χολέρα (1817–1824) ήταν η πρώτη από μια σειρά επιδημιών χολέρας που εξαπλώθηκαν στην Ασία και την Ευρώπη τον 19ο και τον 20ο αιώνα. Ξεκίνησε από το Δέλτα του ποταμού Γάγγη και απλώθηκε από την Καλκούτα στην Ιαπωνία, την Κίνα, την Νοτιο-Ανατολική Ασία, την Αφρική και τη Μεσόγειο. Στην Ινδία υπολογίζεται ότι προκάλεσε το θάνατο 1- 8.000.000 ατόμων. Προκάλεσε το ενδιαφέρον ευρωπαϊκών χωρών όταν άρχισαν να πεθαίνουν Βρετανοί στρατιώτες. Έχουν καταγραφεί 6 ή 7 μεγάλα κύματα χολέρας τα τελευταία 200 χρόνια που προκάλεσαν εκατομμύρια θανάτους. Από το 1817 μέχρι το 1917 υπολογίζεται ότι έχασαν τη ζωή τους εξαιτίας της χολέρας από 2 έως 38.000.000 άτομα, ενώ μόνο στην Ρωσία κάπου 2.000.000. Το 1991 στο Περού σκότωσε 10.000 άτομα. Το 2010 πέθαναν από χολέρα 250 άτομα στην Ταϊτή 10 μήνες μετά τον σεισμό που σκότωσε χιλιάδες ανθρώπους. Η τελευταία πρόσφατη εμφάνισή της χολέρας ήταν στην Υεμένη το 2016-2018. Από όλα τα είδη μόνο ο άνθρωπος φαίνεται να προσβάλλεται από χολέρα. Τα παιδιά είναι συνήθως πιο ευάλωτα. Η θνησιμότητα μεταξύ όσων προσβάλλονται είναι μικρότερη του 5% αλλά μπορεί να φτάσει και στο 50% αν δεν υπάρχει πρόσβαση των ασθενών σε κατάλληλη θεραπεία.

– Ευλογιά (Smallpox)

H ευλογιά σκότωνε τρεις στους δέκα ανθρώπους που μολύνονταν, μέχρι την ανακάλυψη του εμβολίου. Επιδημίες ευλογιάς αναφέρονται σε όλους τους πολιτισμούς από την αρχαιότητα, ενώ μαρτυρίες της παρουσίας της υπάρχουν ακόμα και σε αιγυπτιακές μούμιες. Στην Ευρώπη του 18ου αιώνα εκτιμάται ότι σκότωσε 400.000 ανθρώπους, ενώ το ένα τρίτο των περιπτώσεων που μολύνθηκαν τυφλώθηκαν. Τον 17ο και 18ο αιώνα η ασθένεια σκότωσε πολλούς μονάρχες στην Ευρώπη (Joseph I, Queen Mary II της Αγγλίας, Πέτρος II της Ρωσίας, Βασιλιάς Louis XV της Γαλλίας), τον Βασιλιά της Αιθιοπίας, ένα Κινέζο αυτοκράτορα και δύο Γιαπωνέζους. Από την επιδημία επέζησαν αν και αρρώστησαν η Βασίλισσα Ελισάβετ Ι και ο πρόεδρος των ΗΠΑ Αβραάμ Λίνκολν. Την εποχή που ανακαλύφθηκε το εμβόλιο, η ευλογιά σκότωνε 80.000 Βρετανούς κάθε χρόνο. Σύμφωνα με εκτιμήσεις ιστορικών, η ευλογιά και άλλες ασθένειες που μεταφέρθηκαν από τους Ευρωπαίους κατακτητές στη Βόρεια και Νότια Αμερική προκάλεσε την εξόντωση του 90% των ιθαγενών κατοίκων. Το 1967 οπότε ξεκίνησε μαζικός εμβολιασμός – αν και το εμβόλιο ήταν διαθέσιμο πολύ νωρίτερα – υπήρχαν 10-15.000.000 περιπτώσεις ασθενών με ευλογιά, και 2.000.000 θάνατοι, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ). Η ευλογιά σύμφωνα με τον ΠΟΥ σκότωσε τον 20ο αιώνα σε ολόκληρο τον πλανήτη μέχρι και 300 εκατομμύρια ανθρώπους. Η εμφάνιση του τελευταίου κρούσματος ήταν το 1977.

 

Μερικά συμπεράσματα

– Οι ασθένειες, η φύση τους αλλά και οι επιπτώσεις τους στους ανθρώπους αλλά και στην οικονομία και κοινωνία δεν είναι ίδιες, αλλάζουν σε κάθε εποχή ως αποτέλεσμα κοινωνικών και περιβαλλοντικών συνθηκών, σχέσεων και αξιών. Συνθήκες ζωής, περιβαλλοντικοί παράγοντες, διατροφικές στάσεις, κοινωνικές σχέσεις επηρεάζουν όχι μόνο την έναρξη μιας λοιμώδους ασθένειας και επιδημίας αλλά και την δυνατότητα διάδοσής της, ενώ διαμορφώνουν διαφορετικές συνθήκες για τις επιπτώσεις ακόμα και την ίδια ιστορική εποχή, όχι μόνο ως αποτέλεσμα των υγειονομικών και τεχνολογικών συστημάτων και υποδομών.

– Σημεία τα οποία προκαλούν προβληματισμό σε σχέση με την πανδημία είναι ότι ενώ αργά ή γρήγορα θα ξέσπαγε μια παγκόσμια απειλή για την υγεία είτε από υπάρχουσες επιδημίες είτε από κάποιο νέο ιό, στην πραγματικότητα δεν υπήρξε η αναγκαία εγρήγορση, ούτε η συνεργασία και από κοινού αντιμετώπιση, που τόνιζαν εδώ και χρόνια τόσο ειδικοί όσο και διεθνείς οργανισμοί όπως η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας.

– Η προστασία της δημόσιας υγείας στην εποχή μας απαιτεί, κατά συνέπεια, μια ολοκληρωμένη προσέγγιση για όλους τους παράγοντες που μπορεί να την επηρεάζουν. Η πολιτική για την δημόσια υγεία σε μια εποχή αυξημένης επικινδυνότητας, οικολογικής και κλιματικής κρίσης αλλά και παγκοσμιοποίησης πρέπει να διαπερνά όλες τις άλλες πολιτικές οριζόντια: οικονομικές, κοινωνικές, εκπαίδευσης, τουρισμού, μεταφορών, διατροφής, γεωργίας, βιομηχανικής παραγωγής, στέγασης, κοινωνικής ένταξης, τεχνολογίας, προστασίας προσωπικών δεδομένων κ.ά. Η επόμενη μέρα μετά την πανδημία θα είναι διαφορετική. Το ερώτημα είναι πώς μπορούμε να την κάνουμε πιο ασφαλή, καλύτερη, οικολογικά και κοινωνικά βιώσιμη.

* Ο Νίκος Χρυσόγελος είναι πρώην ευρωβουλευτής των Πράσινων, πρόεδρος της ΔΕ της κοινωνικής συνεταιριστικής επιχείρησης “Άνεμος Ανανέωσης” και μέλος του άτυπου Φόρουμ Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας